आजको उत्तर बङ्गालमा आदिवासी परिचय र स्वत्व।

उत्तर बङ्गालको कुहिरोले ढाकिएका उपत्यकाहरूमा, त्यस्ता समुदायहरू छन् जसका कथाहरू साउतीका भाषाले लेख्दछ। मध्य भारतको सालका जङ्गलमा एक समय स्वतन्त्र रूपमा हिँड्ने आदिवासीहरूका सन्तान, आदिवासीहरू अहिले मौनताको भूगोलमा बस्छन्, तिनीहरूको उपस्थितिले औपनिवेशिक विस्थापनको हिंसा र बँचाइको मौन दृढता दुवैलाई सङ्केत गर्दछ।

उत्तर बङ्गालका आदिवासी समुदायका अनुभवहरू, विशेष गरी दार्जिलिङ क्षेत्रमा, दस्तावेजीकरण गर्दा, म आदिवासी जनतासँग गहिरो सहानुभूति र दृढ ऐक्यबद्धतासित लेख्छु जसको आवाज लामो समयदेखि मुख्यधाराको बहसमा सीमान्तकृत छ। यो लेख लचिलोपन, सङ्घर्ष र अस्तित्वका यी कथाहरू सुन्ने, बुझ्ने र सम्मान गर्ने एउटा वास्तविक विश्वासबाट उदय भएको छ।

नेपालीभाषी गोर्खाहरूको रूपमा, हामी मान्यता र स्वाभिमानका लागि सङ्घर्ष गर्दै तर यी दुवैबाट वञ्चित बन्दै, समाजको सीमान्तमा रहनुको अर्थ के हो भनेर राम्ररी बुझ्छौँ। तैपनि सीमान्तीकरणको यो साझा अनुभवले हामीलाई उत्पीडित समुदायहरू भित्र शक्ति कसरी सञ्चालन हुन्छ भन्ने बारेमा सत्यता जाँच्न बाध्य पार्छ।

यस दस्तावेजीकरणको आवश्यकता आंशिक रूपमा हाम्रो क्षेत्रको विशेषता भएको उत्पीडनको जटिल पदानुक्रम भित्र मेरो आफ्नै समुदायको अवस्थानबाट उत्पन्न हुन्छ। नेपालीभाषी गोर्खाहरूको रूपमा, हामी मान्यता र स्वाभिमानका लागि सङ्घर्ष गर्दै तर यी दुवैबाट वञ्चित बन्दै, समाजको सीमान्तमा रहनुको अर्थ के हो भनेर राम्ररी बुझ्छौँ। तैपनि सीमान्तीकरणको यो साझा अनुभवले हामीलाई उत्पीडित समुदायहरू भित्र शक्ति कसरी सञ्चालन हुन्छ भन्ने बारेमा सत्यता जाँच्न बाध्य पार्छ।

यस आन्तरिक पदानुक्रमको सबैभन्दा चिन्ताजनक अभिव्यक्ति आदिवासी मानिसहरूलाई कसरी व्यावास्थागत रूपमा घरेलु श्रम र म्यानुअल कामका प्रदायकहरूको रूपमा खुम्चाइदिन्छ भन्ने हो।– यस्तो प्रकारले साँघुरो पार्ने काम, जसलाई हाम्रै समुदायले पनि धेरै सङ्घर्ष गरेर पनि सताइनु परेको थियो। कलिला आदिवासी बालबालिकाहरूलाई ल्याउने अभ्यास, मुख्यतया दस वर्षसम्मको उमेरका केटीहरू, पाहाडका घरपरिवारहरूले घरेलु कामदारका रूपमा भित्र्याउने गर्नु हामीले सामना गर्नुपर्ने सबैभन्दा गहिरो नैतिक विरोधाभासहरूमध्ये एउटा हो। यी बालबालिका उद्धारको कथा अन्तर्गत आउँदछन्; हामी आफैलाई र अरूलाई भन्ने गर्छौँ, तिनीहरू भोकमरीको भोग्ने परिवारहरूबाट आएका छन्, अनि हामीले तिनीहरूलाई अवसर र हेरचाह प्रदान गर्दैछौँ।

तर, यथार्थमा अर्कै कथा देखा पर्दछ। यी बालबालिकाहरू बिहानदेखि बेलुकासम्म काम गर्छन्, उनीहरूको ज्याला न्यून हुन्छ, उनीहरूको बाल्यकाल घरायसी मागहरूमा बलि चढ्छ। हामी यो शोषणलाई आत्मियताको भाषामा छोपिदिने गर्दछौँ, ‘उनी परिवारजस्तै छिन्,’ हामी भन्छौँ तर सँगसँगै आफ्ना नानीहरूभन्दा अलग व्यवहारसित उनीहरूको मौलिक अधिकारको हनन गर्दछौँ। शिक्षाको प्रतिज्ञा काल्पनिक हुन्छ; केही महिना पछि, हामी उनीहरूलाई 'पढाइमा रुचि थिएन' वा 'सिक्नाका लागि काम गर्न रुचाउँछन्' भन्ने दाबीका साथ स्कुलबाट उनीहरूको अनुपस्थितिलाई तर्कसङ्गत बनाउँछौँ। यी आख्यानहरूले हामीलाई सबैभन्दा कमजोर श्रेणीको दुखबाट फाइदा पुऱ्‍याउने प्रणालीहरू कायम राख्दै हाम्रो सामूहिक दोषलाई कम गर्नका लागि ठुलो मात्रामा काम गर्छ।

हामी यो शोषणलाई आत्मियताको भाषामा छोपिदिने गर्दछौँ, ‘उनी परिवारजस्तै छिन्,’ हामी भन्छौँ तर सँगसँगै आफ्ना नानीहरूभन्दा अलग व्यवहारसित उनीहरूको मौलिक अधिकारको हनन गर्दछौँ।

मेरो आफ्नै परिवारले कहिल्यै पनि साना आदिवासी केटाकेटीहरूलाई घरेलु कामदारको रूपमा हाम्रो घरमा ल्याएको छैन, तैपनि यसले मलाई यस अभ्यासको संलग्नताबाट मुक्त गर्दैन। मेरो गृहनगर खरसाङमा, मैले यी बालबालिकाहरूलाई साँघुरो सडक र ठाडो बाटोमा आउँदै-जाँदै गर्दै गरेको देखेको छु, उनीहरूका साना आकृतिहरूले उनीहरूका वर्षहरूले बोक्नुपर्ने भन्दा धेरै भारी बोकिरहेका छन्। सबैभन्दा गहिरोसित सताउने कुरा के छ भने उनीहरूले आफ्ना 'मालिकहरू', गालीको डर, कतै जान नपाएर बाहिर निकालिने डरले उनीहरूका शब्दहरूलाई छायामा पार्छ। यी बच्चाहरूले हामी सबैलाई लाजमर्दो बनाउने स्पष्टताका साथ बुझ्छन्, कि तिनीहरूको अनिश्चित आश्रय तिनीहरूको मौनता र अनुपालनमा पूर्ण रूपमा निर्भर गर्दछ।

तिनीहरूको अवस्थाको क्रूर गणित धेरै ठोस छ: शोषण सहने वा विपन्नताको सामना। यो असम्भव छनोट, जीवन धान्ने पाठ सिक्नुको सट्टा पढ्न सिक्नु पर्ने बच्चाहरूमाथि थोपियो, यसले समुदायको रूपमा हामी कसरी असफल भयौँ भन्ने सबैभन्दा हानिकारक अभियोगहरूको प्रतिनिधित्व गर्दछ। तिनीहरूका कथाहरूले हामीलाई याद दिलाउँछ कि हाम्रो सामूहिक मौनताले हामी सबैलाई एउटा प्रणालीमा संलग्न बनाउँछ जसले सबैभन्दा कमजोरलाई व्ययको रूपमा व्यवहार गर्दछ।

यो विरोधाभासले इमानदार हिसाबकिताबको माग गर्दछ। हामी भन्दा पनि सीमान्तकृतहरूलाई शोषण गर्ने संरचनाहरूमा भाग लिँदै हामी कसरी सामाजिक न्यायको बारेमा प्रामाणिक रूपमा बोल्न सक्छौं? न्यायका लागि सङ्घर्ष छनौट हुन सक्दैन, न त यसले ती तरिकाहरूलाई बेवास्ता गर्न सक्छ जसमा उत्पीडित समुदायहरू कहिलेकाहीं कम शक्ति भएकाहरूका लागि उत्पीडनको एजेन्ट बन्छन्। त्यसकारण, आदिवासी अनुभवहरूको बारेमा लेख्नु भनेको आत्म-चिन्तन र जवाफदेहिताबाट सुरु हुनु पर्ने सौहार्दपूर्ण कार्य बन्छ। यसले अन्याय विरुद्धको लडाईमा हाम्रो समुदायको तात्कालिक हीतभन्दा बाहिर फैलिएको रूपान्तरण समावेश हुनुपर्छ भन्ने कुरा स्वीकार गर्न आवश्यक छ।

यो लेख न्याय अविभाज्य छ भन्ने गहिरो विश्वासबाट उत्पन्न हुन्छ; कुनै पनि समुदायको मुक्ति अरूमाथिको निरन्तर उत्पीडनमा आधारित हुन सक्दैन। आदिवासी आवाज र अनुभवहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्दै, म हाम्रा सङ्घर्षहरू साँच्चै कसरी अन्तरसम्बन्धित छन् र कसरी वास्तविक ऐक्यबद्धताका लागि समानुभूति मात्र होइन, तर सबै प्रकारका प्रणालीगत अन्यायलाई अन्त्य गर्ने कार्यको आवश्यकता छ भन्ने फराकिलो बुझाइमा योगदान गर्ने लक्ष्य राखेको छु।

आदिवासी विस्थापन र बसाइँसराइको इतिहास

उत्तर बङ्गालमा आदिवासी समुदायहरूको सीमान्तीकरणलाई उनीहरूको पुर्खाको भूमिबाट विस्थापित गर्ने औपनिवेशिक संयन्त्रको जाँच नगरी बुझ्न सकिँदैन। (बेहल १४३)। १९ औँ शताब्दीको मध्यतिर, बेलायती चिया उत्पादकहरूले दार्जिलिङ, जलपाईगुडी र कुचबिहारमा व्यापक बगान स्थापना गर्दा, उनीहरूलाई ठुलो मात्रामा सस्तो, नियन्त्रणयोग्य श्रमको आवश्यकता पर्‍यो (गोस्वामी ७८)। समाधान मध्य र पूर्वी भारतको आदिवासी क्षेत्रहरू, मुख्यतया वर्तमान झारखण्ड, ओडिसा र छत्तिसगढका संथाल, उराँव, मुन्डा र खारिया समुदायहरूबाट आदिवासी जनसङ्ख्यालाई व्यवस्थित रूपमा भर्ती गर्नुमा निहित थियो (सैकिया २८७)।

सन्थाल समुदायले आफूसँगै समृद्ध मौखिक परम्परा, प्रकृति पूजामा केन्द्रित सरना धार्मिक प्रणाली, र परम्परागत परिषद्द्वारा शासित जटिल सामाजिक संरचनाहरू ल्याए

तीव्र सङ्कटको; खडेरी, अनिकाल, र सामाजिक उथलपुथलले आंशिक रूपमा निम्त्याएको द्वारा औपनिवेशिक जग्गा परम्परागत निर्वाह प्रणालीलाई पहिले नै बाधा पुर्‍याएका नीतिहरू  भएको समय अवधिहरूमा आदिवासी गाउँहरूमा 'आर्काटिस' भनेर चिनिने औपनिवेशिक भर्ती एजेन्टहरू घुसे (बहल र महापात्र,२५)। यी एजेन्टहरूले उत्तर बङ्गाल र आसामका चिया बगानहरूमा कामदारहरूको प्रतीक्षामा रहेको समृद्धिको ज्वलन्त चित्रहरू चित्रण गरे, नियमित ज्याला, आवास र बढ्दो ऋण र जग्गाधनी शोषणबाट मुक्तिको वाचा गरे (चटर्जी ८९)। ब्रह्माण्ड विज्ञान विशिष्ट परिदृश्यहरूमा गहिरो रूपमा जरा गाडेको समुदायहरूका लागि, जहाँ एकतिर पवित्र बगैँचा, पुर्खाहरूको चिहान भूमि र मौसमी कृषि चक्रले सांस्कृतिक पहिचानको जग बनायो, अर्कातिर बसाइँसराइको निर्णयले गहिरो विच्छेदको प्रतिनिधित्व गर्‍यो (फर्नान्डिस,२४८)।

उदाहरणका लागि, सन्थाल समुदायले आफूसँगै समृद्ध मौखिक परम्परा, प्रकृति पूजामा केन्द्रित सरना धार्मिक प्रणाली, र परम्परागत परिषद्द्वारा शासित जटिल सामाजिक संरचनाहरू ल्याए (कन्डुलना,१२७)। त्यसैगरी, उराँव आप्रवासीहरूले आफ्नो विशिष्ट कुरुख भाषा, वनसँगको सम्बन्धलाई दर्शाउने कर्मा र सरहुल जस्ता मौसमी चाडपर्वहरू, र औषधीय बोटबिरुवा अनि दिगो कृषिको बारेमा परिष्कृत ज्ञान प्रणालीहरू अगाडि बढाए (कर, "प्यानोरामिक दृश्य",३४)। यद्यपि, उनीहरूलाई पर्खिरहेको इन्डेन्च्योर प्रणालीले गरेका वाचाहरूसँग थोरै मिल्दोजुल्दो थियो (टिंकर,१५६)। तिनीहरूले प्रायः पढ्न नसक्ने सम्झौताहरूद्वारा बाँधिएका यी समुदायहरूले आफूलाई पुस्तासम्म रहिरहने ऋण र निर्भरताको चक्रमा फसेका थिए, तिनीहरूको सांस्कृतिक अभ्यासहरू बिस्तारै वृक्षारोपण श्रम र स्थानिय बन्देजको मागले घट्दै गयो (भौमिक,२४१)।

निम्न अन्तर्वार्ताहरूले मलाई इमानदारी र साहसका साथ कुरा गर्ने आदिवासी समुदायका सदस्यहरूको आवाजलाई अगाडि ल्याउँदछ। तिनीहरूका कथाहरू मार्फत, हामी पूर्वाग्रह र प्रणालीगत उपेक्षाको तहहरूमा बाँच्नुको अर्थ के हो भनेर देख्छौँ, र अझै पनि, निरन्तर रहनु। यी केवल कठिनाइको हिसाबकिताब होइन, तर बल, पहिचान, र चुनौतीहरूको बाबजुद भविष्य निर्माण गर्ने दृढ संकल्पका हुन्।

पहिचानका आवाजहरू: गोष्ठिगत आख्यानहरू 

अमर टुडु: शैक्षिक उत्कृष्टता र सांस्कृतिक गौरव

दार्जिलिङ पोलिटेक्निकको हलवेमा, अमर टुडु आफ्नो मूल वासस्थानभन्दा टाढा यात्रा गरेको तर गहिरोसित जरा गाडिएको व्यक्तिको अधो विश्वासका साथ हिँड्छन्। सन्थाल समुदायका रसायनशास्त्रका प्राध्यापकका रूपमा उनको उपस्थितिले व्यक्तिगत उपलब्धि मात्र होइन, उच्च शिक्षामा आदिवासी जनजातिको प्रतिनिधित्वमा शान्त क्रान्तिको प्रतिनिधित्व गर्दछ।

जब अमरले पहिचानको बारेमा कुरा गर्छन्, त्यहाँ कुनै हिचकिचाहट हुँदैन: 'म सन्थाल समुदायबाट सम्बन्धित छु र मलाई म को हुँ र कहाँ छु भन्ने कुरामा गर्व छ।’ आदिवासी आवाजहरूलाई सीमान्तकृत गरिएको ठाउँहरूमा, यो घोषणाले असाधारण वजन बोकेको छ, आदिवासीहरूलाई व्यावसायिक रूपमा सांस्कृतिक पहिचान लुकाउन दबाउ दिने आत्मसातवादी दबाउको सचेत अस्वीकृति।

हाम्रो कुराकानी प्रायः सन्थाल विश्वदृष्टिकोण र वातावरणीय चुनौतीहरू बिचको सम्बन्धमा फर्कन्छ। ‘प्रकृतिसँगको हाम्रो निकटता कमजोरी होइन,’ अमरले जोड दिए। ‘यो हाम्रो बल हो। हामीले स्थायित्वलाई सिद्धान्तका रूपमा होइन, जीवन पद्धतिको रूपमा बुझेका छौं।’ यसले कसरी स्वदेशी ज्ञान प्रणालीलाई लोककथाको रूपमा खारेज गरिएको छ भन्ने गहिरो निराशालाई प्रतिबिम्बित गर्दछ जबकि 'आधुनिक' प्रणालीहरूले अभूतपूर्व पारिस्थितिक संकटहरू निम्त्याएका छन्।

सन्थाल समुदायले सामना गर्नु पर्ने सबैभन्दा भयानक चुनौती शिक्षा नै रहेको छ। 'धेरैजसो "युवाहरूले मुश्किलले माध्यमिक शिक्षा पुरा गर्छन्," उनी भन्छन्। 'तिनीहरू आफ्नो इच्छाले होइन, तर परिवारलाई काम गर्न आवश्यक भएकाले पढाइ छोड्छन्। जब दैनिक ज्यालाले बाँच्ने निर्णय गर्छ, शिक्षाले पछाडिको सिट लिन्छ।’ यो आर्थिक वास्तविकताले धेरै युवा सन्थालहरूलाई प्रवासी श्रममा धकेल्छ, उनीहरूको बौद्धिक क्षमता भारतको विशाल अनौपचारिक अर्थतन्त्रमा भङ्ग हुन्छ।

सायद आर्थिक अवरोधहरू भन्दा बढी पीडादायी भनेको पहिचान लुकाउने मनोवैज्ञानिक दबाउ हो। पहिलेका पुस्ताहरूले सहरी ठाउँहरूमा सन्थाली बोल्नबाट जोगिन्थे किनभने उनीहरूलाई डर थियो उनीहरूलाई "पछौटेका रूपमा हेरिन्छ।" यो आन्तरिक लज्जाले उपनिवेशवादको सबैभन्दा कपटी विरासतलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ; जसले पदानुक्रम सिर्जना गर्दै आदिवासी संस्कृतिहरूलाई निम्न दर्जामा राख्छ।

अमरको प्रतिक्रिया एक प्रतिरोध थियो। ‘म गर्वका साथ सान्थाली बोल्छु । म हाम्रा चाडपर्व र परम्पराको बारेमा कुरा गर्नेछु। यदि यसले मानिसहरूलाई असहज बनाउँछ भने, त्यो तिनीहरूको पूर्वाग्रह हो।’ यो भाषिक दाबीले सांस्कृतिक सक्रियताको गठन गर्दछ, व्यावसायिक उन्नतिको लागि सांस्कृतिक परित्याग आवश्यक पर्ने अव्यक्त अपेक्षाहरूलाई चुनौती दिन्छ।

यसबाहेक, आफ्नो परिवारबाट कलेज जाने पहिलो केही व्यक्ति र अब एक व्याख्याताको रूपमा, उनले पुष्टि गरे 'म यहाँ हुन पाउँदा भाग्यशाली छु तर विशेषाधिकारसँगै जिम्मेवारी पनि आउँछ। प्रत्येक व्याख्यानमा मेरो समुदायको अपेक्षा हुन्छ। म असफल हुने जोखिम लिन सक्दिनँ।' तर, दुर्भाग्यवश यस्ता उपलब्धिहरूले स्टिरियोटाइपहरूसँग लड्नु पर्छ जसले सन्थालहरूलाई कसरी बुझिन्छ भनेर बाधा पुर्‍याउँछ। उनी भन्छन्, ‘मानिसहरूले अझै पनि हामीलाई महान बर्बर वा समस्या सिर्जना गर्ने विद्रोहीका रूपमा हेर्छन्। दुवैले हाम्रो मानवतालाई अस्वीकार गर्छन्।’ यी द्विआधारी प्रस्तुतिहरूले समकालीन आदिवासी जीवनका जटिल यथार्थहरूलाई प्रभावकारी रूपमा मेटाउँछन्। जे होस्, उनको दृष्टि प्रयोगशालाभन्दा बाहिरको प्रशिक्षक र सांस्कृतिक सेतु निर्माणलाई समेट्छ। उहाँको दृश्यताले अन्य सन्थाल विद्यार्थीहरूलाई समान भूमिकाहरू कल्पना गर्न मार्गहरू सिर्जना गर्दछ, जसले उसले आशा गरेको कुरा आदिवासी पेशेवरहरूको विस्तारित नेटवर्क बन्नेछ। 'यो हाम्रो कथाको अन्त्य होइन,' उनी शान्त दृढताका साथ भन्छन्। 'यो त सुरुवात मात्र हो।'

अम्मान सन तिर्की: परम्परा र रूपान्तरण

जब अम्मान सन तिर्कीले अलिपुरद्वार जिल्लाको हासिमारादेखि इलेक्ट्रिकल इन्जिनियरिङ अध्ययन गर्ने आफ्नो यात्राको बारेमा कुरा गरे, उनको कथा पहिचानको बारेमा लचिलोपन र विकसित चेतनाको रूपमा प्रकट भयो। विनम्र परिस्थितिहरूको बावजुद, उनको शिक्षाका लागि उनका आमाबाबुले विभिन्न काम गरे, केही न केही जागिर खाए, जसले गर्दा उनलाई कहिल्यै आर्थिक बोझ महसुस हुन दिएन।

यो समर्थन बृहत् गाउँको सन्दर्भमा उल्लेखनीय हुन्छ। ‘धेरै जसो काम छोडेर शारीरिक श्रममा लाग्ने गर्छ,’ अम्मानले भने। ‘यो एउटा चक्र हो जसलाई तोड्न गाह्रो छ, गरिबीले बाहिर निस्कन्छ, जसले झनै गरिबी निम्त्याउँछ।’ उनको शैक्षिक यात्राले सामान्यभन्दा अपवादको प्रतिनिधित्व गर्छ भन्ने उनको सचेतताले दृढ संकल्प र जिम्मेवारी दुवैलाई बल दिन्छ।

आफ्नो हजुरबुबाको प्रभावबाट, अम्मानले आदिवासी परम्परा र जीववादी अभ्यासहरूका लागि गहिरो कदर विकास गरे। 'उनले मलाई हाम्रो संस्कृति लज्जित हुने कुरा होइन, तर मनाउनुपर्ने र संरक्षण गर्नुपर्ने कुरा हो भन्ने कुरा सिकाए।' यो अन्तरपुस्ता प्रसारण उनको पहिचान निर्माणको आधारशिला बन्यो।

यद्यपि, शैक्षिक क्षेत्रहरूमा सांस्कृतिक पहिचानको खोजी गर्दा चुनौतीहरू प्रस्तुत भए। 'सीमान्तकृत समुदायहरूले सामना गर्ने स्टिरियोटाइपिङले यी अन्तरक्रियाहरूलाई वास्तवमै चुनौतीपूर्ण बनाउँछ,' उनले बताए। ‘तपाईँ कहाँबाट आउनुभएको आधारमा अनुमानहरू सामना गर्नुहुन्छ।’ सामाजिक सन्दर्भहरूमा यो निरन्तर खोजी थकित तुल्याउने थियो, तर पनि यी अनुभवहरूद्वारा, अम्मानले शिक्षालाई मौलिक रूपमा परिवर्तनकारी ठान्छन्। ‘शिक्षा नै यहाँको मुक्ति हो,’ उनले जोड दिए । ‘यसले हामीलाई हाम्रा जराहरूलाई सम्मान गर्दै स्टिरियोटाइपहरूलाई चुनौती दिने उपकरण र आत्मविश्वास दिन्छ।’ चुनौतीहरूको बाबजुद पनि शिक्षालाई ठूलो सामाजिक रूपान्तरणको मुख्य संयन्त्रको रूपमा हेर्दै उनी आशावादी हुन्छन्।

उल्लेखनीय कुरा के छ भने, अम्मानको शैक्षिक अनुभवले उनलाई केही परम्परागत पक्षहरूमा आलोचनात्मक दृष्टिकोण विकास गर्न प्रेरित गर्‍यो। सांस्कृतिक अभ्यासहरूका लागि गहिरो प्रशंसा व्यक्त गर्दै, उनले धार्मिक समारोहहरूमा महिलाहरूलाई केन्द्रीय सहभागिताबाट बहिष्कार गरिएको र केवल अनुष्ठानको तयारी गर्ने कार्यहरूमा मात्र स्थान दिइने उल्लेख गर्दै लैङ्गिक गतिशीलताको बारेमा चिन्ताहरू साझा गरे। 'यसले मलाई चिन्तित बनाउँछ, किनभने हाम्रो समुदायका महिलाहरू सधैँ बलियो र सक्षम छन्। तिनीहरू हाम्रो सांस्कृतिक र आध्यात्मिक जीवनको सबै पक्षहरूमा समान अधिकार र समावेशीकरणको हकदार छन्।' थप, सांस्कृतिक संरक्षण र प्रगतिशील परिवर्तनको समावेशीतालाई प्रतिबिम्बित गर्दै, उनले व्यक्त गरे 'हाम्रो पहिचानको संरक्षणको अर्थ हामीले कतिपय सदस्यहरूलाई बहिष्कार गर्ने अभ्यासहरूलाई प्रश्न गर्न सक्दैनौँ भन्ने होइन।' यसले प्रकट गर्‍यो कि शिक्षाले कसरी आलोचनात्मक सोचका लागि उनको शब्दावलीलाई समृद्ध बनायो, जबकि उनका हजुरबुबाको शिक्षाले रचनात्मक प्रतिबिम्बका लागि आवश्यक आधारभूत गौरवलाई जगायो।

नविन छाल्जो: उद्यमशीलता र पहिचानको खोजी

दार्जिलिङ जिल्लाको बागडोग्राका उद्यमी नवीन जाल्छोले आफ्नो कथा साझा गर्दै कसरी सांस्कृतिक गौरव रणनीतिक अनुकूलनको साथ एकसाथ रहन सक्छ, आदिवासीहरूको उन्नतिका लागि नयाँ सम्भावनाहरू सिर्जना गर्दछ भनेर बताए। उनको यात्रा अन्तरपुस्तागत आघातबाट सुरु भयो जसले उनको विश्व दृष्टिकोणलाई परिभाषित गर्‍यो। 'मेरो बुबालाई हाम्रै आदिवासी समुदायका मानिसहरूले जग्गा विवादमा जेल हालेका थिए,' उनले सम्झिए। अन्तर-सामुदायिक द्वन्द्वको यो प्रारम्भिक प्रकाशनले जटिल गतिशीलता प्रकट गर्‍यो जहाँ कहिलेकाहीँ प्रगति र परम्परामाझ टकराउ हुन्छ।

अन्याय नै चालक शक्ति र बोझ बन्यो। उसलाई कराटेबारे पत्ता नलागेसम्म अकादमिक दबाउले निसास्सिँदो बनाउन थाल्यो, यसले उसको आत्मविश्वास र व्यवसायिक दृष्टि जगायो। जब इन्टरनेट  आयो, ‘मनोरञ्जनको सट्टा, मैले यसलाई टिइडी वार्ता र आत्म-सहायता कार्यक्रमहरू मार्फत शिक्षित गर्न प्रयोग गरें।’ यो डिजिटल एक्सपोजरले उसको समुदायको विशिष्ट व्यावसायिक विकल्पहरू भन्दा बाहिरका सम्भावनाहरू प्रकट गर्‍यो।

सांस्कृतिक पहिचानसँग नवीनको सम्बन्धले प्रामाणिकता र अनुकूलन बिचको परिष्कृत खोजीलाई प्रकट गर्दछ। 'लामो समयसम्म, म मेरो जराबाट विच्छेद भएँ, तर पछि फेरि जग प्राप्त गरेँ। व्यक्तिगत विकासका लागि बाहिरी संसार कसरी सञ्चालन हुन्छ भनेर सिक्नु आवश्यक महसुस भयो।' यो सांस्कृतिक परित्याग थिएन तर रणनीतिक विस्तार थियो, मुख्य पहिचान कायम राख्दै मुख्यधाराको सांस्कृतिक पूँजी प्राप्त गर्ने।

उनको वर्तमान सामुदायिक सम्बन्धले दृश्यमान् सफलताको अवसर र बोझ दुवैलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। ‘धेरै युवाहरूले मलाई प्रेरणा मान्दछन्, तर कतिपय मानिसहरू मलाई एक ठगका रूपमा हेर्नेहरू पनि छन्।’ यो तनावले कसरी असाधारण उपलब्धिले एक समुदायभित्र  सेतु र अवरोधहरू यी दुवै सिर्जना गर्न सक्छ भनेर चित्रण गर्दछ।

आदिवासी पहिचानप्रति नवीनको दृष्टिकोणले आन्तरिक र बाह्य दुवै प्रकारका स्टिरियोटाइपहरूलाई चुनौती दिन्छ। 'जब बँचाइको कुरा आउँछ हामीसँग सबैभन्दा राम्रो आनुवंशिकता छ। कोभिडको समयमा, हामी कम प्रभावित भयौँ। हामीसँग स्रोतसाधनको मात्र अभाव छ । यदि हामीले परम्परागत संस्कृतिलाई आधुनिक विज्ञानसँग जोड्यौँ भने हामी सबैभन्दा बलियो मानव बन्न सक्छौँ।

यो जैविक आत्मविश्वास इमानदार समुदायको अवलोकनसँग सहअस्तित्वमय रहन्छ: 'धेरै मानिसहरू धेरै प्रतिभाशाली हुन्छन् र कुनै पनि क्षेत्रमा प्रभुत्व जमाउन सक्छन्, तर त्यहाँ, संसारमा आफूलाई उजागर गर्ने डर, आलस्य र कमजोर निर्णयहरू जस्ता धेरै कमजोरीहरू पनि छन्।'

भेदभावको बारेमा छलफल गर्दा, नविनको अनुभवले कसरी सक्षमताले पूर्वाग्रहलाई जित्न सक्छ भन्ने कुरा प्रकट गर्छ: ‘मैले कहिल्यै पनि भेदभावको सामना गर्नु परेन किनभने मेरो ज्ञानले मलाई एउटा बलियो किनारा दिएको छ।’ उनको दृष्टिकोणले संरचनात्मक अवसर र व्यक्तिगत जिम्मेवारी दुवैलाई जोड दिन्छ: ‘हामीसँग सरकारी सुविधा, आरक्षण, छात्रवृत्ति छ। मानसिकतामा मात्र परिवर्तन आवश्यक छ।'

सीमाभन्दा परको सपना: खरसाङका आदिवासी केटीहरूको आवाज: प्रेमशिला एक्का, कृति महली, आनन्दिता टोटो, सोना माद्री।

खरसाङस्थित बालिकाहरूका निम्ति बनिएको श्री रामकृष्ण उच्च माध्यमिक विद्यालय परिसर किशोरावस्थाको बकबक, हाँसो र हतारिएका पाइलाका आवाजले गुञ्जिएको थियो। अन्यथा सामान्य दिनमा, मैले भेट्न लागेका चार केटीहरू, सबै आदिवासी समुदायका, पहिचान, संस्कृति र आकांक्षाका विचारहरू व्यक्त गर्न धेरै जवान हुन सक्छन् भन्ने अनुमानको साथ म यस विद्यालयमा प्रवेश गरेको थिएँ। म यो भन्दा गलत हुन सक्दिनँ।

मलाई स्वागत गर्ने पहिलो महिला अलिपुरद्वार जिल्लाको डुवर्स क्षेत्रकी नौ कक्षाकी छात्रा प्रेमशिला एक्का थिइन्। उनले एउटा शब्द बोल्नुभन्दा अघि नै उनका आँखामा महत्वाकांक्षापूर्ण राम्रोसँग बोल्ने चमक थियो। हालै, उनले राष्ट्रिय माध्यम-सह-योग्यता छात्रवृत्ति परीक्षा (२०२५) पास गरेकी थिइन्, जुन उनको शैक्षिक प्रतिभाको प्रमाण थियो। जब मैले उनको आकांक्षाको बारेमा सोधेँ, उनको आवाज दृढ विश्वासले भरिएको थियो: ‘म कुनै दिन जिल्ला न्यायाधीश बन्न चाहन्छु । एकजना आइएएस अधिकारी, मेरा लागि मात्र होइन, तर मेरो समुदायका लागि। म फिर्ता दिन चाहन्छु। मेरी जेठी बहिनी एकजना नर्स हुन्, र उहाँले मलाई प्रेरित गर्छिन्। तर म ठुलो परिवर्तनका लागि काम गर्न चाहन्छु।'

उनको छेउमा पाइलट बन्ने अटल सपना बोकेकी कक्षा सातकी छात्रा कृति महाली बसेकी थिइन्। उनको तर्क स्पष्ट र साहसी थियो। ‘अधिकांश पाइलट पुरुष हुन्। तर अहिले भारतमा महिला पाइलटहरू पनि छन् भन्ने थाहा पाएँ। यदि तिनीहरूले यो गर्न सक्छन् भने, म पनि गर्न सक्छु। म कडा परिश्रम गर्न तयार छु।’ उनका शब्दहरू, सरल तर शक्तिशाली, उत्तर बङ्गालको एउटा सानो सहरकी एउटी युवतीले लैङ्गिक स्टिरियोटाइपहरूलाई चुनौती दिने सार बोकेकी थिइन्।

त्यसपछि त्यहाँ आनन्दिता टोटो थिइन्, सायद तिनीहरूमध्ये सबैभन्दा हँसिलो, छैटौँ कक्षाकी छात्रा, जसको मुस्कानले कोठालाई उज्यालो बनायो। उनको महत्वाकांक्षा पनि उत्तिकै साहसी थियो: 'म आईपिएस अफिसर बन्न चाहन्छु। म शान्ति र सुव्यवस्था कायम गर्न चाहन्छु, र म मेरो आमाबाबु र मेरो समुदायलाई गर्वान्वित तुल्याउन चाहन्छु।’

अन्ततः नेपालको भद्रपुरको सूर्यनगरकी १० वर्षीया कान्छी सोना माद्रीले सेवामा जरा गाडेको आफ्नो सपना प्रकट गरिन् । उनी भन्छिन्, ‘म आर्मीमा नर्स बन्न चाहन्छु । मलाई लाग्छ, यसरी मैले आफ्नो शिक्षाको राम्रो सदुपयोग गर्न सक्छु।'

पहिचान र सांस्कृतिक चेतनामा गर्व

उनीहरूले घरमा आफ्नो मातृभाषा सादरी बोल्ने बारेमा कुरा गरे र भाषा दिगोपनका लागि कति महत्त्वपूर्ण छ भनेर बुझाइसित उनीहरूको समुदायमा यसलाई जीवित राख्ने आफ्नो इच्छा र जागरूकता व्यक्त गरे।

मलाई सबैभन्दा अचम्मको कुरा भनेको उनीहरूको महत्वाकांक्षाको स्पष्टता मात्र होइन, तर उनीहरूको पहिचान र सांस्कृतिक गौरवको गहन भावना थियो। जब मैले उनीहरूलाई आदिवासी हुनुको अर्थ के हो भनी सोधेँ, कुराकानीले अप्रत्याशित मोड लियो।

उनीहरूले घरमा आफ्नो मातृभाषा सादरी बोल्ने बारेमा कुरा गरे र भाषा दिगोपनका लागि कति महत्त्वपूर्ण छ भनेर बुझाइसित उनीहरूको समुदायमा यसलाई जीवित राख्ने आफ्नो इच्छा र जागरूकता व्यक्त गरे। उनीहरूले करम पूजाको बारेमा कुरा गरे, जसमा रूख र बोटबिरुवाहरूको पूजा गरिन्छ, र नदी र जलस्रोतहरूको सम्मान गर्ने टोटो रीतिरिवाजहरूको बारेमा पनि। उनीहरूको कथाले पारिस्थितिक चेतनामा आधारित विश्वदृष्टिकोण प्रकट गर्‍यो: प्रेमशिलाले भनिन्, ‘हाम्रो समुदाय सधैँ प्रकृति पूजक रहँदै आएको छ । ‘जङ्गल र पानीको संरक्षण गर्छौँ । हाम्रा बूढाहरू प्रकृतिसँग मेलमिलापमा बस्छन्। आज पनि, तिनीहरू नष्ट गर्न होइन, तर सँगै बस्न खोज्छन्। आधुनिक जीवनशैलीले वातावरणीय ह्रासलाई गति दिइरहेको युगमा, त्यहाँ पुर्खाको ज्ञान प्रतिध्वनि गर्ने युवा आवाजहरू थिए, दिगोपन पश्चिमी आविष्कार होइन तर जीवित आदिवासी दर्शन हो भनेर हामीलाई सम्झाउने आवाजहरू थिए।

भविष्यका लागि चुनौती र आशाहरू

जब छलफल चुनौतीहरू तर्फ मोडियो, केटीहरूले एकै स्वरमा भने: आर्थिक बाधाहरू, चेतनाको अभाव, र बालिका शिक्षाको निरन्तर उपेक्षा। उनीहरूले प्रगति स्वीकार गरे तर मौन आग्रहका साथ: 'हाम्रो समुदायमा सफल व्यक्तिहरू छन्, तर धेरै कम। धेरै हुनुपर्छ,' कृति टिप्पणी गरे। द मात्र प्रमुख उनीहरूले नामकरण गर्न सक्ने व्यक्ति राष्ट्रपति द्रौपदी मुर्मु थिइन्, जो सम्भावनाको प्रतीक हुन् तर यात्रा गर्न बाँकी रहेको दूरीको सम्झना गराउँछिन्। र तैपनि, यी अवरोधहरूको बावजुद, उनीहरूको आशा अटल थियो। उनीहरूले यस्तो भविष्यको सपना देखे जहाँ प्रत्येक बालबालिका, विशेष गरी प्रत्येक केटीले शिक्षा प्राप्त गर्छिन्, जहाँ सांस्कृतिक गौरव र आधुनिक अवसरहरू सँगसँगै हिँड्छन्, र जहाँ उनीहरूको समुदाय आफ्नो सार नगुमाई फस्टाउँछ।

त्यस दिन स्कुलबाट निस्कँदा, मैले फिल्ड नोटहरू भन्दा बढी बोकेको थिएँ, ममा विस्मयको भावना थियो। लचिलोपन र दृष्टिकोणले भरिएका यी युवा दिमागहरूले मैले आफूसँगै ल्याएको हरेक पूर्वकल्पित धारणालाई भत्काए। तिनीहरू परम्पराका निष्क्रिय वाहकहरू मात्र थिएनन्; तिनीहरू आधुनिकताका सक्रिय वार्ताकारहरू थिए, गरिबी, पितृसत्ता र प्रणालीगत बहिष्करण संग क उनीहरूको उमेरलाई झूटो साबित गर्ने सन्तुलन। उनीहरूको हाँसो र दृढ संकल्पमा, मैले आदिवासी समुदायको भविष्य देखेँ, पहिचानमा टाँसिएको तर सीमाभन्दा बाहिर उड्न नडराउने भविष्य। यसले मलाई शिक्षाको वास्तविक अर्थ के हो भनेर पुन: पुष्टि गर्‍यो: केवल साक्षरता मात्र होइन, तर सपना देख्ने साहस, काम गर्ने इच्छाशक्ति, र सम्बन्धित हुनको लागि बुद्धि।

न्याय र स्वत्वतिर

यी आवाजहरूले मुख्यधाराको भारतीय समाजले स्वीकार गर्न अस्वीकार गरेको सत्यलाई प्रकाशित गर्छ: आदिवासी समुदायहरूसँग उत्कृष्टताको क्षमता मात्र होइन परिष्कृत ज्ञान प्रणालीहरू पनि छन् जुन हाम्रो वातावरणीय रूपमा विनाश भएको संसारलाई अत्यन्तै आवश्यक छ (जाजा, १२७)। यद्यपि तिनीहरूको योगदान व्यवस्थित रूपमा कम मूल्याङ्कन गरिएको छ, जटिल मानिसहरूलाई सरलीकृत वर्गहरूमा घटाउने संरचनाहरूले तिनीहरूको सम्भाव्यतालाई बेवास्ता गरेको छ।

यी कथाहरूले आदिवासी धारणालाई बाधा पुर्‍याउने दुई हानिकारक रूढीवादी धारणाहरूलाई चुनौती दिन्छन्। पहिलोले तिनीहरूलाई स्वच्छन्द वनवासीहरूमा परिणत गर्दछ जसको पारिस्थितिक ज्ञानको प्रशंसा गरिन्छ जबकि समकालीन सङ्घर्षहरूलाई बेवास्ता गरिन्छ। दोस्रोले तिनीहरूलाई बाधाहरूको रूपमा दानव रूपमा प्रस्तुत गर्छ, विकास, सांस्कृतिक मेटाउने माध्यमबाट सभ्यताको आवश्यकता पर्ने आदिम मानिसहरू (बाविस्कर, ८९), दुवैले आदिवासी जनताको मौलिक मानवता र एजेन्सीलाई अमान्य बनाउँछ।

यी आवाजहरूले मुख्यधाराको भारतीय समाजले स्वीकार गर्न अस्वीकार गरेको सत्यलाई प्रकाशित गर्छ: आदिवासी समुदायहरूसँग उत्कृष्टताको क्षमता मात्र होइन परिष्कृत ज्ञान प्रणालीहरू पनि छन् जुन हाम्रो वातावरणीय रूपमा विनाश भएको संसारलाई अत्यन्तै आवश्यक छ

लैङ्गिक बहिष्करणको अम्मानको सूक्ष्म आलोचनाले आदिवासी युवाहरूलाई निरन्तर रूपमा अस्वीकार गर्ने बौद्धिक परिष्कारको प्रभावकारी कथाहरू प्रदर्शन गर्दछ। समावेशी अभ्यासहरूको वकालत गर्दा सांस्कृतिक शिक्षाहरूलाई एकै साथ सम्मान गर्ने उनको क्षमताले मूल पहिचानलाई त्यागेर कसरी आदिवासी समुदायहरूले प्रगतिशील परिवर्तनको नेतृत्व गर्न सक्छन् भन्ने कुरा प्रकट गर्छ (कार्लसन,१५६)।

यहाँ अभिलेख गरिएका शैक्षिक मार्गहरू, सरकारी विद्यालयहरूबाट शैक्षिक उपलब्धिसम्म अमरको यात्रा, अम्मानको इन्जिनियरिङ आकांक्षाहरूले ठोस प्रमाण प्रदान गर्दछ कि जब संरचनात्मक अवरोधहरू हटाइन्छ, आदिवासी विद्यार्थीहरू कुनै पनि समुदायको तुलनामा उत्कृष्ट हुन्छन् (जेफ्री एट अल.२४५)।

नवीनको यात्राले एक परिवर्तनकारी प्रतिमानलाई मूर्त रूप दिन्छ जहाँ आदिवासी पहिचान बाधाको सट्टा शक्तिको स्रोत बन्छ, जसले प्रमाणित गर्दछ कि प्रामाणिक सांस्कृतिक स्वामित्व र असाधारण उपलब्धि आदिवासी सशक्तिकरणका लागि नयाँ सम्भावनाहरू निर्माण गर्न सहअस्तित्वमा रहन सक्छन् (जाजा,१२७)।

सायद सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा, यो अध्ययनले बहिष्करणको संरचनाहरूलाई चुनौती दिनुको सट्टा सीमान्तकृत समूहहरूलाई एकअर्का विरुद्ध खडा गर्ने पदानुक्रमहरू मार्फत कसरी उत्पीडन सञ्चालन हुन्छ भन्ने कुरा प्रकट अधिक शक्तिहीनहरूलाई शोषण गर्ने स्थायी प्रणालीमा गोर्खाजस्ता समुदायहरूको संलग्नताले कसरी वास्तविक लोकतन्त्रलाई बहिष्कृत आवाजहरू मात्र समावेश गर्दैन, तर बहिष्कार सिर्जना गर्ने प्रणालीको रूपान्तरण आवश्यक छ भनेर उजागर गर्दछ (शाह,१७८)।

आदिवासी जनजातिहरूलाई समान सम्मान र अवसरबाट वञ्चित गरिएको अवस्थामा भारतको लोकतन्त्र मौलिक रूपमा अपूर्ण नै छ। भारतीय सभ्यतामा हजारौं वर्षदेखि योगदान पुर्‍याएका समुदायहरूको निरन्तर सीमान्तीकरणबाट न्याय, स्वतन्त्रता, समानता र भ्रातृत्वको संवैधानिक दृष्टिकोण साकार हुन सक्दैन (सुन्दर,२३४)।

तिनीहरूको पारिस्थितिक ज्ञानले विनाशकारी विकास मोडेलहरूको विकल्पहरू प्रदान गर्दछ, जबकि तिनीहरूको पूर्ण सहभागिताले वातावरणीय सङ्कट र सामाजिक असमानतालाई सम्बोधन गर्नाका लागि नैतिक अनिवार्य र व्यावहारिक आवश्यकता दुवैलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ (पडेल र दास,१६७)। जब हामीले आफ्नो अस्तित्व अरू कसैको अधीनतामा कसरी निर्भर छ भनेर इमान्दारीपूर्वक हेर्ने नैतिक साहस पाउँछौँ, तब मात्र हामीले आदिवासी आवाजहरूले सबैको स्वामित्वमा रहेको दाबी गर्ने लोकतन्त्रको किनारामा  फेरि  नसुनिने प्रतिध्वनी जस्तो अस्वीकृति र अपमान भोग्ने जस्तो स्थिति नरहोस् भनेर मात्र सुनिश्चित गर्न सक्छौँ।  

सन्दर्भ सामग्रीहरू

Baviskar, Amita. In the Belly of the River: Tribal Conflicts over Development in the Narmada Valley. Oxford University Press, 2007.

Behal, Rana Pratap. "Power Structure, Discipline, and Labour in Assam Tea Plantations under Colonial Rule." International Review of Social History, vol. 51, 2006, pp. 143-172.

Behal, Rana Pratap, and Prabhu P. Mohapatra. "'Tea and Money versus Human Life': The Rise and Fall of the Indenture System in the Assam Tea Plantations 1840-1908." Journal of Peasant Studies, vol. 19, nos. 2-3, 1992, pp. 20-42.

Bhowmik, Sharit K. "Ethnicity and Isolation: Marginalization of Tea Plantation Workers." Race/Ethnicity: Multidisciplinary Global Contexts, vol. 4, no. 2, 2011, pp. 235-253.

Chatterjee, Piya. A Time for Tea: Women, Labor, and Post/Colonial Politics on an Indian Plantation. Duke University Press, 2001.

Fernandes, Walter. "Development, Environment and the Livelihood of the Poor in the Northeast." Social Action, vol. 53, no. 3, July-Sept. 2003, pp. 242-255.

Goswami, Priyam. Assam in the Nineteenth Century: Industrialisation and Colonial Penetration. Spectrum Publication, 1999.

Jeffrey, Craig, et al. Degrees Without Freedom?: Education, Masculinities, and Unemployment in North India. Stanford University Press, 2008.

Kandulna, George. "Socio-Economic Conditions of the Adivasis in the Tea Plantations of Assam." Identity of Adivasis in Assam, edited by Thomas Pulloppillil, Don Bosco Publications, 2005, pp. 119-138.

Kar, R.K. "A Panoramic View of the Tea and Ex-Tea Tribes of Assam." Identity ko ko of Adivasis in Assam, edited by Thomas Pulloppillil, Indian Publishers Distributors, 2005, pp. 21-46.

Karlsson, Bengt G. Unruly Hills: Nature and Nation in India's Northeast. Berghahn Books, 2011.

Padel, Felix, and Samarendra Das. Out of This Earth: East India Adivasis and the Aluminium Cartel. Orient BlackSwan, 2010.

Saikia, Chandan Kumar. "The Immigration Issue in Assam and Conflicts Around It." Asian Ethnicity, vol. 13, no. 3, 2012, pp. 287-309.

Shah, Alpa. In the Shadows of the State: Indigenous Politics, Environmentalism, and Insurgency in Jharkhand, India. Duke University Press, 2010.

Sundar, Nandini. Legal Grounds: Natural Resources, Identity, and the Law in Jharkhand. Oxford University Press, 2009.

Tinker, Hugh. A New System of Slavery: The Export of Indian Labour Overseas, 1830-1920. Oxford University Press, 1974.

Xaxa, Virginius. State, Society, and Tribes: Issues in Post-Colonial India. Pearson Longman, 2008.

श्रीमती चन्द्रकला योल्मो थापा, प्रधानाध्यापिका र श्रीमती स्मृति लाबर, सहायक शिक्षिका, श्री रामकृष्ण उच्च माध्यमिक विद्यालय, खरसाङलाई उहाँहरूको हार्दिक सहयोगका लागि विशेष धन्यवाद।