असुरक्षाको खोजी गर्दै: खुद्रा व्यवसायमा महिला कर्मीहरू।

यो लेख सन् २०१८-२०१९  बीच सिक्किममा गरिएको फिल्डवर्कमा आधारित छ। लेखकले यसका निम्ति अर्ध-संरचित अन्तर्वार्ताहरू, गान्तोक, सिक्किमका विभिन्न खुद्रा साइटहरूमा रोजगारदाताहरू र कर्मचारीहरूसँग विस्तारित कुराकानीहरू र उत्तरदाताहरूको भूमिका र जिम्मेवारीहरूबारे सहभागीहरूका अवलोकनहरू सञ्चालन गरे।

परिचय:

सिक्किममा जवान महिलाहरूले ग्राहक र श्रमिक दुवै रूपमा उपभोक्ताहरूलाई सन्तुष्ट गर्छन्; तिनीहरूले श्रमिकका रूपमा वेट्रेसहरू, पसल/स्टल सहायकहरू, ग्राहक सेवा सहायकहरू, डेलिभरी एजेन्टहरू, र यहाँसम्म कि सुरक्षा गार्डहरूका रूपमा सार्वजनिक  भूमिकाहरू सम्भालेका छन्। प्राविधिक सीप वा वित्तीय साक्षरताको थोरै मात्र माग भएको यस विस्तार हुँदै गएको अनौपचारिक क्षेत्रमा काम गर्न युवा महिलाहरू राज्य भित्र र बाहिरबाट परिनगरिय क्षेत्र र जिल्ला राजधानीहरूमा बसाइँ सर्छन्। खोजिने महत्त्वपूर्ण योग्यता भनेको उनीहरूको युवावस्था र व्यवहार, व्यवस्थापन र लचिलोपन वरिपरिका लैङ्गिक मान्यताहरू हुन्छन्।

यो अनौपचारिक क्षेत्र द्रुत रूपमा विस्तार भइरहेको उपभोक्तावाद, सस्तो, लचिलो र विनम्र श्रमको निरन्तर आपूर्ति र श्रमिक निकायहरूको अनुपस्थिति र तिनीहरूमा अन्तर्निहित अनिश्चितता जस्ता कारणले फस्टाएको छ।

पूर्वी हिमालयको सहरी/परिनगरिय क्षेत्रमा काम गर्ने धेरै महिलाहरू पहिलो पुस्ताका आप्रवासी हुन्। कृषि क्षेत्र, चिया बगान वा अन्य म्यानुअल काममा अनौपचारिक श्रम गर्ने आमा र हजुरआमाहरू जसले अनौपचारिकता र असुरक्षित भाव अनुभव गर्थे त्यसभन्दा फरक, गान्तोक र अन्य परिनगरिय क्षेत्रका पसल, क्याफे र रेस्टुरेन्टहरूमा काम गर्ने युवतीहरूले धेरै फरक अनौपचारिकताको परिदृश्यमा कार्य गर्ने तौरतरिका सिके। जबकि पूर्वी हिमालयमा बहुसंख्यक महिलाहरूका लागि अपवादको सट्टा अनौपचारिक जागिर र अनिश्चित जीवन सामान्य हुन सक्छ, अब यो अनौपचारिकताको स्थान परिवर्तन भएको छ - कृषि क्षेत्रबाट सपिङ् मलहरूमा; ग्रामीण देखि शहरी / परिनगरिय  क्षेत्रहरुमा।

यो अनौपचारिक क्षेत्र द्रुत रूपमा विस्तार भइरहेको उपभोक्तावाद, सस्तो, लचिलो र विनम्र श्रमको निरन्तर आपूर्ति र श्रमिक निकायहरूको अनुपस्थिति र तिनीहरूमा अन्तर्निहित अनिश्चितता जस्ता कारणले फस्टाएको छ। यद्यपि, त्यससहित, अनौपचारिक क्षेत्र र यसले खोज्ने विशेषताहरूले पनि महिला कामदारहरूलाई नयाँ सञ्जालहरू सिर्जना गर्न र नयाँ सीपहरू विकास गर्न अनुमति दिन्छ जसद्वारा उनीहरू असुरक्षा हल गर्न सक्छन्।

यस लेखले सिक्किममा विशेष गरी खुद्रा क्षेत्रमा लैङ्गिक, अनौपचारिक श्रमको विस्तारलाई हेर्छ। यसले सिक्किममा उपभोक्तावाद, अनौपचारिक श्रम र सामाजिक-आर्थिक जोखिमका नयाँ रूपहरू बीचको सम्बन्धलाई चित्रण गर्दछ। भारतभर र सिक्किममा, लिङ्ग र लैङ्गिक भूमिकाको वरिपरि रुढ र पूर्व धारणाहरूका कारण महिलाहरूका लागि उपयुक्त मानिने 'लिङ्गीय' कामका अवसरहरूमा उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ। सिक्किमको खुद्रा क्षेत्रमा, धेरैजसो ग्राहकमुखी कामहरू लिङ्गमा मात्र नभई छालाको रङ, लुगा, कपाल आदि जस्ता सतही र शारीरिक विशेषताहरूमा आधारित छन्। शिक्षा, वित्तीय  साक्षरता, प्राविधिक सीप भन्दा लिङ्ग, सौन्दर्य र फेसनमा जोड दिइन्छ, जसले अनौपचारिक श्रममा पहुँच सहज बनाएको छ। यसले परिणामस्वरूप, शिक्षित र उच्च श्रेणीका मात्र होइन समाजका विभिन्न वर्गहरूका महिलालाई  आप्रवासको निम्ति प्रोत्साहित गरेको छ।

सिक्किमको खुद्रा क्षेत्रमा, धेरैजसो ग्राहकमुखी कामहरू लिङ्गमा मात्र नभई छालाको रङ, लुगा, कपाल आदि जस्ता सतही र शारीरिक विशेषताहरूमा आधारित छन्। शिक्षा, वित्तीय  साक्षरता, प्राविधिक सीप भन्दा लिङ्ग, सौन्दर्य र फेसनमा जोड दिइन्छ, जसले अनौपचारिक श्रममा पहुँच सहज बनाएको छ।

अनौपचारिक क्षेत्रमा काम गर्ने महिलाहरूका लागि कामदारका रूपमा उनीहरूको असुरक्षितता दुई तहमा यसको अदृश्यताले बढाएको छ।

पहिलो, राज्यद्वारा उनीहरूलाई ‘श्रमिक’-का रूपमा मान्यता नहुँदा, उनीहरूको कुनै कानुनी अधिकार वा शोषणबाट सुरक्षा हुँदैन। तिनीहरूका चुनौती र समस्याहरू अदृश्य र संगठित श्रमिक राजनीतिबाट हटाइएका वा अलग राखिएका छन्। यो विशेष गरी सिक्किममा सान्दर्भिक छ, जुन हालसम्म ठूलो मात्रामा औद्योगिकीकरण र निजी क्षेत्रको लगानीबाट अछुतो रहेको थियो। सिक्किमको औद्योगिक इतिहासमा कुनै बलियो सङ्गठित श्रम आन्दोलनहरू छैनन्। अझ महत्त्वपूर्ण कुरा, श्रमको बढ्दो निजीकरणले साना स्तरमा, स्थानीयकृत द्वन्द्व मध्यस्थतामा परिणत भएको छ, जसले कुनै पनि सामूहिक कार्यलाई रोक्छ। खुद्रा र सेवा क्षेत्रका कामदारहरूले अनौपचारिक कामसँग सम्बन्धित अशक्तिकरणलाई अझ बढाउँदै, धेरै कम राजनीतिक पहुँच भएका कामदारहरूको अझ सानो, टुक्रिएको उपसमूह बनाउँछ।

दोस्रो, फास्ट-फेसनको विस्तार र सहज उपभोग, अनि महिला कामदारहरूलाई आफूलाई फेसनेबल रूपमा प्रस्तुत गर्ने दबाबहरू रहन्छ जसबीचमा खुद्रा क्षेत्रमा यी रोजगारहरूसँग आउने सामाजिक-आर्थिक असुरक्षा अदृश्य रहन्छ। कपडा र मेकअप उनीहरूको कामको पूर्व-आवश्यक हो वा त व्यक्तिगत छनोट हो भनेर छुट्याउन गाह्रो भए पनि, शैली र फेसनमा उनीहरूको फोकसले श्रम बजारमा काम गर्दा आउने असुरक्षालाई 'हेर्न' गाह्रो बनाउँछ जो महिलाको युवापन र शारीरिक विशेषताहरूमा निर्भर रहेको हुन्छ। 

सिक्किममा, ब्रान्डेड उपभोग्य वस्तुहरूको माग, अथवा तिनीहरूको नक्कली र पहिलो प्रतिलिपिहरूले नक्कली सामग्रीहरूका लागि दोस्रो दर्जाको ग्रे बजारलाई जन्म दिएको छ। फास्ट-फेसनका वस्तुहरूसँगै, गान्तोकमा, उत्तर-पूर्वका अन्य धेरै राजधानी सहरहरू जस्तै कफी-शप, बेकरी, रेस्टुरेन्ट र लाउन्ज-रूम तीव्रगतिमा बढ्दै गइरहेको छ। सबै कुरा जो कुनै समय कल्पना मात्र गर्न सकिन्थ्यो - सुशी, कोरियाली बारबेक्यू, म्याक्रोन्स, जेलाटो - अब उपलब्ध छ र यी सबै परिवर्तनहरू विगत दुई दशकहरूमा भएका छन्। प्राविधिक उन्नति, पूर्वाधार विकासले   प्रवृति (ट्रेन्ड) प्रेमी, युवा वयस्कहरूका निरन्तर विकासशील उपभोक्ता आधारसित जोडिँदै खुद्रा व्यापार मोडेलमा पनि परिवर्तनहरूलाई उत्प्रेरित गरेको छ। स्तरोन्नति र रिट्रोफिटिङको क्षेत्रमा लगानीको साथसाथै, यो परिवर्तन हुँदैआएको व्यवसायिक मोडेलको मुख्य विशेषताहरू मध्ये एक हो सबै सार्वजनिक भूमिकाहरूमा युवाहरू, विशेष गरी महिलाहरूको निर्भरता।

लैङ्गिक अवसरहरू अनि चुनौतीहरू

कृषक, शिक्षक र क्लर्क वा साना परिवारले सञ्चालन गर्ने व्यवसायको रूपमा घरेलु श्रमशक्तिमा महिलाहरूले सधैँ महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका छन्। पछिल्ला दुई दशकहरूमा खुद्रा र सेवा क्षेत्रमा ठूलो परिवर्तन भएको छ, र महिलाहरू वेट्रेस, प्रबन्धक, पसल सहायक र सुरक्षा गार्डको रूपमा यस संक्रमणको अग्रभागमा छन्। यस रूपान्तरणको मुख्य विशेषता भनेको श्रमका प्रभावकारी विशेषताहरूमा जोड दिनु हो; एउटा विशेषता यति महत्त्वपूर्ण मानिन्छ, कि जागिर अनिवार्य रूपमा 'महिलाको जागिर' नहुँदा पनि, युवा महिलाहरूलाई यसको लागि भर्ती गरिन्छ। उदाहरणका लागि, गान्तोकको एक समाचार एजेन्टले फोटो-कपीयर मेसिन चलाउन र पत्रिकाहरू बेच्न युवतीहरूलाई काममा राख्यो; छेउछाउको लटरी पसलले पनि लटरी-टिकट बेच्न महिलालाई काममा राखेको छ। फोटो-कपीयर मेसिन सञ्चालन गर्नु वा चिठ्ठाहरू बेच्नु स्पष्ट रूपमा 'महिलाको मात्र काम' नहुन सक्छ,  तथापि, ग्राहकहरू आकर्षित गर्न स्त्रीत्वमा भर पर्दछ।

खुद्रा र सेवाहरूमा काम गर्ने महिलाहरूका लागि, श्रमिक वा अन्य कुनै विशिष्ट व्यावसायिक वर्गको स्वामित्व वा एकताको रूपमा कुनै छुट्टै मान्यता छैन। त्यहाँ कुनै सङ्घहरू छैनन्, कुनै पेन्सन कोष वा स्वास्थ्य बीमा छैन।

सेवा र उत्पादन क्षेत्र (विशेष गरी, औषधि कारखानाहरू), र शहरी/परिसहरी परिवेशमा महिलाहरूको सहभागिता पूर्वी हिमालयमा अभूतपूर्व छ, धेरै कम शैक्षिक/प्राविधिक योग्यता सिमाले सजिलो बनाएको छ; नियोक्ताहरूले सामान्यतया खोज्ने आधारभूत आवश्यकताहरू, समयनिष्ठता, विश्वसनीयता र विनम्रता हुन्। प्रतीक्षा-कर्मचारी र एसेम्बली-लाइन कामदारहरू बाहेक, खुद्रा क्षेत्रमा काम गर्न धेरै कम प्रशिक्षण चाहिन्छ। उदाहरणका लागि, बिक्री सहायकको रूपमा काम गर्नेहरूका लागि, तिनीहरूको मुख्य काम प्रस्तुतिकरण योग्य हुनु, प्रश्नहरूको जवाफ दिनु,  उत्पादनहरूको प्रदर्शन गर्नु र समानका थाकहरू मिलाउने हो। सबै व्यापारिक निर्णयहरू र दैनिक लेखा सामान्यतया मालिकहरू र प्रबन्धकहरूद्वारा सम्भाल्ने गरिन्छ, जो सामान्यतया पुरुषहरू हुन्छन्।

खुद्रा र सेवाहरूमा काम गर्ने महिलाहरूका लागि, श्रमिक वा अन्य कुनै विशिष्ट व्यावसायिक वर्गको स्वामित्व वा एकताको रूपमा कुनै छुट्टै मान्यता छैन। त्यहाँ कुनै सङ्घहरू छैनन्, कुनै पेन्सन कोष वा स्वास्थ्य बीमा छैन। तरै पनि, सयौँ महिलाहरू यस क्षेत्रमा काम गर्न सहरी र परीसहरी क्षेत्रमा बसाइँ सर्छन्। कार्यबलमा प्रवेश गर्ने धेरै युवा महिलाहरूका लागि, अनौपचारिकता सामान्य हो। अत्यन्त धेरै प्रतिस्पर्धा रहने र साँघुरिँदै गइरहेको सार्वजनिक क्षेत्रको रोजगार बजारमा रोजगारी सुरक्षित गर्नलाई आंशिक रूपमा उच्च शैक्षिक योग्यता र ठूलो अंशमा उनीहरूको सामाजिक र राजनीतिक स्तरमा निर्भर रहन्छ। सिक्किममा, सकारात्मक कार्य नीति र राजनीति, जातीय र जनजाति सम्बद्धतासँग जोडिएका छन्, यसैले रोजगारीका अवसरहरू पनि एक विशेष जातीय समूहको राजनीतिक लाभमा निर्भर गर्दछ।

सार्वजनिक क्षेत्रमा रोजगारी सिक्किमको नागरिकता धारकहरूको वरिपरि घेरिएको छ। धेरै युवाहरू अनौपचारिक क्षेत्रमा बेकारी, बेरोजगारी वा केही अस्पष्ट रोजगारीको अपरिहार्य भविष्यका साथ हुर्केका छन्। ग्रामीण वा गरिब पृष्ठभूमिका धेरैका लागि, आप्रवास पनि त्यो अपरिहार्यताको एक हिस्सा बनेको छ। यद्यपि, धेरैजसो बसाइँसराई अत्यधिक क्षेत्रीय रूपमा जारी छ, बहुसंख्यकहरू परिचित भाषिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमि भएका सहरी/परिसहरी क्षेत्रमा बसाइँ सरेका छन्। भारतका अन्य भागहरूतिरको बसाइँसराइ, असामान्य नभए पनि, त्यो विशेष गरी महिलाहरूमाझ त्यति लोकप्रिय छैन र धेरै आप्रवासीहरू प्रायः  सुरक्षा र परिचितताका कारण पाहाड फर्कन्छन्।

असुरक्षाको खोजी गर्दै

खुद्रा र सेवा क्षेत्रमा काम गर्ने महिलाहरूमा कार्य परिवर्तन गरिरहने कामदारहरूको जनसंख्या  सम्मिलित हुन्छ जसको व्यावसायिक जीवन पूर्णतया व्यक्तिगत सम्पर्क र सम्बन्धहरूमा आधारित हुन्छ  । सबै उत्तरदाताहरूका भर्ना प्रक्रियाको विवरणमा कम्तिमा एक वा दुई नेटवर्कहरू समावेश छन् जुन उनीहरूले काम खोज्न अघि माध्यम बनाएका थिए। पसल र व्यवसायहरूले तिनीहरूको खिड्कीहरूमा "जब भ्याकेन्सी" नोट मार्फत सम्भावित कर्मचारीहरूलाई काममा लिनु असामान्य होइन। नियोक्ताहरूले आफ्ना कर्मचारीहरूसँग सोधपुछ गर्छन्, जसले त्यसपछि यसलाई उनीहरूको सामाजिक सञ्जालमा प्रसारित गर्छन्। भर्तीसँगै, तिनीहरूको कामको अन्य सबै पक्ष अनौपचारिक छन्; स्थानीय मेनपावर कम्पनीहरूले भर्ना गरिएका बाहेक त्यहाँ कुनै औपचारिक लिखित सम्झौता वा कामको विवरणहरू हुँदैनन्। सबै कुरा मौखिक रूपमा जाँच गरिन्छ, कामको विवरणदेखि, जिम्मेवारीहरूबाट योग्यता अनि सन्दर्भहरूसम्म पनि।

काम आफैँमा सजिलो देखिन सक्ने भए पनि, रोजगारी प्राप्त गर्न र कायम राख्न धेरै वर्षदेखि निर्माण गरिएको लचिलोपन र सामाजिक पुँजी चाहिन्छ।

काम आफैँमा सजिलो देखिन सक्ने भए पनि, रोजगारी प्राप्त गर्न र कायम राख्न धेरै वर्षदेखि निर्माण गरिएको लचिलोपन र सामाजिक पुँजी चाहिन्छ। महिलाहरूले अनुभवको माध्यमबाट, र विभिन्न कामहरूको आवश्यकताहरू अनुरुप आफुलाई ढाल्न आफ्नो सीपलाई सम्मान गर्दै यो असुरक्षाको परिदृश्यमा तैरिन सिक्छन्। उदाहरणका लागि, एकजना उत्तरदाता वेट्रेसबाट स्थानीय मेलामा सौन्दर्य सल्लाहकारको लागि भान्साकोठामा गएका थिए। उनले आफ्नो ग्राहक सेवाको सीपलाई सम्मान गरिन्, आफूलाई सौन्दर्य उत्पादनहरूसँग परिचित गराइन् र अहिले ग्राहकहरूलाई ब्रोन्जर र हाइलाइटर बीचको भिन्नताको बारेमा शिक्षित गर्छिन्। महिला कामदारहरू सामाजिक सञ्जालहरू सिर्जना गर्न र कायम राख्न अनि आफ्ना नेटवर्कहरू र ग्राहकहरूसँग सञ्चार गर्ने नयाँ तरिकाहरू सिक्न, सही शब्दहरू सिक्न, नवीनतम ट्रेन्डहरूमा आफूलाई सजग राख्न र  स्टाइलिस, युवापन झल्किने फेसनमा आफैलाई प्रस्तुत गर्न सक्रिय हुनुपर्दछ। एउटा क्षेत्रमा जहाँ बदलीमा राखिनसक्ने सम्भाव्य युवा कामदारहरूको कुनै कमी छैन, यी साना तर महत्त्वपूर्ण दृश्य र मौखिक संकेतकहरूले प्रायः रोजगारी र बेरोजगारी बीचको भिन्नता निर्धारण गर्न सक्छन्।

महिलाहरु विभिन्न अनौपचारिक काममा संलग्न भए पनि, साझा काम गर्ने ठाउँ, चाहे त्यो मल, मेला वा किनमेल केन्द्र, सहज मित्रता र अन्य सामाजिक सञ्जाल होस्। प्रायः, तिनीहरूले रोजगारीका अवसरहरूको बारेमा जानकारीको व्यापार गर्थे र एक विशेष काम वा विशेष व्यवसाय मालिकसँग काम गर्ने फाइदा र बेफायदाहरू तुलना गर्थे। रोजगारी लिने सबै निर्णयहरू पैसासम्बन्धित सर्तहरूमा आधारित थिएनन्; धेरैले या त व्यवसाय मालिकहरूसँगको काम गर्ने सम्बन्ध वा साथीहरू वा उनीहरूको सामाजिक सञ्जालमा अन्य महिलाहरूको अनुभवको आधारमा आफ्ना निर्णयहरू गरे।

पारिवारिक र साखा-सन्तानका सञ्जालहरू एक साझा सुरुवात बिन्दु हो भने, महिला कामदारहरू पनि त्यस अनुकूल बन्न र आफ्नै सञ्जालहरू सिर्जना गर्न छिटो थिए। आप्रवासीहरूको रूपमा उनीहरूको पहिचान, समान व्यावसायिक परिस्थितिहरूमा अन्य आप्रवासी महिलाहरूसँग साझा आवासमा बस्नु, काम खोज्नका लागि उपयोगी थियो। र एक पटक अनौपचारिक कार्यको यो सर्किटमा, महिलाहरूले कार्यस्थलमा अन्य महिलाहरूसित र व्यवसाय मालिकहरूसँग सञ्जाल तैयार गरे त्यो तिनीहरूको सञ्जालमा आफ्नो र अरूको लागि कामप्राप्तिको साधन हुन सक्थ्यो। र धेरै पटक, तिनीहरूले चाँडै आफ्नो फाइदाको लागि अनौपचारिक श्रम सम्बन्धलाई प्रयोग गर्न सिके। उदाहरणका लागि, धेरैजसो नौकरीका लागि कुनै शैक्षिक/प्राविधिक पूर्व-आवश्यकताहरू नभएकाले, महिलाहरूले सापेक्षिक सहजताका साथ जागिर परिवर्तन गर्न सक्षम भए। व्यवसाय मालिकहरूले उच्च कारोबार दर र अनुपस्थितिको गुनासो गरे, जसलाई उनीहरूले विभिन्न प्रकारका 'सामाजिक समस्याहरू', सम्भावित वेश्यावृत्ति, लागूपदार्थको लत र विवाहेतर सम्बन्धहरूप्रति विनम्र सङ्केत दिए।

व्यवसाय मालिकहरूले धेरै जवान युवतीहरूले शिक्षा पूरा नगरेसम्म, बिहे नगरेसम्म वा कारखाना वा कार्यालयमा, विशेष गरी सार्वजनिक क्षेत्रमा अन्य स्थिर रोजगारी नपाएसम्म खुद्रा र सेवा क्षेत्रमा काम गर्नु रिक्तस्थान-भर्ने काम जस्तो रहेको बताउँछन्। कुनै औपचारिक, लिखित सम्झौताको मतलब महिलाहरूले बिना कुनै सूचना, वा धेरै छोटो सूचनामा र स-साना बहानामा काम छोड्न सक्थे। उदाहरणका लागि, एकजना उत्तरदाताले वेट्रेसबाट भान्साको हातमा काम परिवर्तन गरेका थिए किनभने 'उनी अर्डरहरू स्मरण गर्न मन पराउँदैनन्।' सम्पर्कको एकल प्रबन्धकीय बिन्दु हुनु र  नोकरशाही नहुनुको मतलब महिलाहरूले व्यवसाय मालिकहरूसँग सम्कोपर्क स्पष्ट, निर्बाध माध्यम कायम गर्नसक्नु हुन्थ्यो, र बिदा, अग्रिम तलबको लागि उनीहरूको अनुरोधप्रति सहानुभूतिप्राप्त गर्न उनीहरूमा भर पर्न सक्थे।

तैपनि, पहिले नै असुरक्षित स्थितिको कारण, महिला कामदारहरूले सधैँ आफ्नो फाइदाको लागि नेगोसिएट गर्न (कुरा मिलाउन) सक्दैनन्।

यद्यपि, यसको अर्थ उनीहरू असुरक्षा र सम्भावित शोषणको चक्रबाट पीडित भएनन् भन्ने होइन। वार्तालाप (नेगोसिएट) गर्ने आत्मविश्वास खोज्न र वार्ताका (नेगोसिएसनका) रणनीतिहरू सिक्न विभिन्न व्यवसायहरूमा वर्षौँ काम गरेर, रोजगारीका अलिखित नियमहरूदेखि परसम्मका कुरा पढेर, विश्वास निर्माण गर्ने, सञ्जालहरू बलियो बनाउँदै गर्दै त्यो सम्मान हासिल गर्नुपर्थ्यो। तैपनि, पहिले नै असुरक्षित स्थितिको कारण, महिला कामदारहरूले सधैँ आफ्नो फाइदाको लागि नेगोसिएट गर्न (कुरा मिलाउन) सक्दैनन्।

यो अनौपचारिकताको कल्पना गर्न पनि गाह्रो छैन, जसले यसको सीमित फाइदाको साथ, महिलाहरूलाई सम्भावित रूपमा कठिन र खतरनाक परिस्थितिहरूमा राख्यो र आफ्नै प्रकारको दायित्व र समस्याहरूको साथ आयो। यी सम्बन्धहरू जोड्ने काम, जुन प्रायः व्यवसाय मालिकहरूको पक्षमा धेरै झुकेर गर्नुपर्ने हुन्छ , गहन समय लाग्ने हुन्छ र व्यावसायिक र व्यक्तिगत रेखाहरू क्रमशः धमिलो हुँदै जाने विशेषता रहेको हुन्छ। यी अर्ध-व्यावसायिक सम्बन्धहरूमा सधैँ यौनिक वा शोषणको तत्व नहुन सक्छ, तथापि महिला कामदारहरू प्रायः शक्तिहीन हुन्छन् र असहज कुराकानी, प्रश्नहरू, व्यक्तिगत स्थानको अतिक्रमण र अप्रिय व्यवहार सहनु पर्छ।

निष्कर्ष

खुद्रा र सेवा क्षेत्रमा महिलाको बढ्दो सहभागिताले रोजगार, शोषण र सशक्तिकरण/एजेन्सीबीच धेरै प्रश्न र विरोधाभास खडा गरेको छ। धेरै महिलाहरूको लागि, खुद्रा वा सेवा क्षेत्रमा काम सम्भवतः उनीहरूको पहिलो काम हो र धेरैका लागि, उनीहरूको रोजगारीको एकमात्र स्रोत हो। आफ्नै बुतामा पैसा कमाउनु, आफैमा सशक्तिकरणको अनुभव हुन सक्छ। (निस्सन्देह, कसले वा कसरी उनीहरूले अन्ततः यसलाई प्रयोग गर्दछ सशक्तिकरणको यो भावनालाई अगाडि बढाउन सक्दैन।) अनौपचारिक रोजगारीको यस परिदृश्यमा खोजी गर्नु, चाहे त्यो मल, पसल, मेला वा व्यापार प्रदर्शनीमा होस्, सम्भवतः समय र उमेरसँगै सजिलो हुन्छ। यद्यपि, यो निष्कर्षका हिसाबले दावी गर्नु गाह्रो छ किनभने खुद्रा र सेवा क्षेत्रमा काम गर्ने वृद्ध उत्तरदाताहरू (३०-३५ वर्ष वा माथिका) भेट्टाउन असम्भव थियो। धेरैका लागि, आफ्नो क्यारियरको अन्त्यमा पुग्न, विवाह र घरेलु जीवन सबैभन्दा सजिलो विकल्प थियो। कोहीले आफ्नै सानो व्यवसाय (क्यान्टिन वा किराना पसल) सुरु गर्ने प्रयास गरे, कोही आफ्नो गाउँ फर्किए र कृषिमा फर्किए। अनि यसरी, तिनीहरूको असुरक्षितताको चक्र जारी रह्यो, यद्यपि फरक रूपमा। अनिश्चितता, असुरक्षा र जोखिमको ख्याल नगरी काम गर्ने निर्णय गरेर, आफ्नो सम्पूर्ण व्यावसायिक जीवन पारस्परिक सम्बन्धको आधारमा निर्माण गर्दै, महिलाहरूले साहस, पहल, रचनात्मकता, दृढ संकल्प र अभिकरण क्षमतालाई प्रस्तुत गर्नसकेका छन्। जहाँ उपभोक्तावादले कामका अवसरहरू सिर्जना गर्दछ जुन अन्यथा अस्तित्वमा हुने थिएन, उही अवसरहरूले महिलाहरूलाई सम्भावित शोषण र असुरक्षाका नयाँ रूपहरूमा पनि पुऱ्याउने गर्दछ। यी विरोधाभासहरूले अस्थायी, अनिश्चित रोजगारीका अवसरहरू, अस्थिर आर्थिक र सामाजिक जीवन र सीमित राजनीतिक आवाज र एजेन्सीका साथ कामदारहरूका सम्पूर्ण पुस्ताको लागि सशक्तिकरण र शोषणको नक्सालाई चित्रित गरिदिएको छ।