अन्त्येष्टिकार्यलाई नजिकबाट हेर्दा  : शोक, क्षति र पाठ

प्रभाव व्यक्तिगत र राजनीतिक हुने हुनाले अनुसन्धानले वैज्ञानिक विधिहरू खोज्छ अनि पूर्वाग्रहहरूको जाँचको माग गर्छ। मेरो काकाको निधनको हालैको घटनाले मलाई अनुसन्धान गर्ने तरिकाहरूमा र अझ महत्त्वपूर्ण कुरा, अनुसन्धान गर्दा व्यक्तिगत क्षति र शोकलाई सम्बोधन गर्ने तरिकाहरू लिएर द्विविधाग्रस्त बनाएको छ। अनुसन्धानमा गर्ने विधि अनि अनुसन्धानसम्बन्धी नीतिगत कुराबारे बोल्न सुरु गर्नलाई अन्त्येष्टि कार्य भएको स्थान एउटा असामान्य ठाउँ हुन सक्छ, तर कठिन परिस्थितिहरूमा नै कसैले आफुले खोजेको जवाफ पनि पाउन सक्छ। जब म घरबाट टाढा थिएँ, परिवारभित्र एकजनाको मृत्युले मलाई रोकिनका लागि वाद्य नपारेसम्म  जीवन द्रुत गतिमा अघि बढिरहेको थियो।  शोकको त्यो क्षणमा, मैले घरमा संस्कृति र समुदाय, रीतिरिवाजहरू, साझा दुःख र अव्यक्त बन्धनहरू, जुन कुराबाट म लामो समयदेखि अलग्गै थिएँ ती कुराहरूको अर्थ के हो भन्ने महसुस गरेँ। यस समयमा, मैले म कहाँ साँच्चै सम्बन्धित छु भन्ने कुरो आत्मसात गर्ने प्रयास गरेँ, मैले मभित्रको अनुसन्धानकर्तालाई एउटा भूमिकाको रूपमा मात्र होइन, अस्तित्वमान् रहने विधिका रूपमा बुझेँ। त्यसपछि, ज्ञान आफैमा अध्ययनको वस्तु  होइन तर स्वयंको अनि कसैले कहाँ आफ्नो सिमा कोर्दछ भन्ने विषयको छानबिनको विषय बन्छ। व्यक्तिगत र व्यावसायिक, तपाईँलाई के कुराले असर गर्छ र गर्नु हुँदैन भन्ने कुराबिचमा अलपत्र परेका, सम्बोधन नगरिएका चुनौतीहरूलाई बुझेर, मेरो अनुसन्धान गर्ने तरिकामा जीवनको यो घटनाले महत्त्वपूर्ण प्रभाव पारेको छ।

तर, मनोवैज्ञानिक अन्तर्दृष्टिहरू व्यक्तिपरक हुन्छन्, र निष्कर्षहरूले अध्ययन गरिएका मानिसहरू र तिनीहरूलाई अध्ययन गर्ने मानिसहरू बिचको शक्ति समीकरणहरू प्रतिबिम्बित हुँदछन्।

गोरा मानिसहरूले सुरुआत गरेको परम्परागत नृवंशविज्ञान पूर्वनिर्धारित रूपमा औपनिवेशिक-पुरुष दृष्टिकोण रहेको छ। तैपनि, गुणात्मक अनुसन्धानले बाह्यताबाट प्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित समुदायहरूको गहन विश्लेषणको वकालत गर्दछ। तर अब हामी कसरी आफ्नो समुदायभित्र पनि त्यस्तै गर्ने मानिसहरूलाई न्याय वा वर्गीकरण गर्न सक्छौँ? के अनि कसलाई अध्ययन गर्दैछौँ त्यसलाई बढाई-चडाइ नगरी नैतिक सिमाभित्र रहने अनुसन्धानसित सम्बद्ध रहने अनि त्यससम्म पुग्ने त्यस्तो विधि के हुनसक्छ?  मालिनोव्स्की (१९८४), भन्छन् कि उनी केवल त्यो ठिक मान्छन् जो 'जातीय स्रोतहरू निर्विवाद वैज्ञानिक मूल्यका हुन्छन्, जसमा हामी एकातिर, प्रत्यक्ष अवलोकनको परिणाम र मूल कथन र व्याख्याहरू, र अर्कोतिर, लेखकको निष्कर्षहरू, उनको सामान्य ज्ञान र मनोवैज्ञानिक अन्तर्दृष्टिको आधारमा स्पष्ट रूपमा रेखा कोर्न सक्छौँ' (मालिनोव्स्की, १९८४: ३)। तर, मनोवैज्ञानिक अन्तर्दृष्टिहरू व्यक्तिपरक हुन्छन्, र निष्कर्षहरूले अध्ययन गरिएका मानिसहरू र तिनीहरूलाई अध्ययन गर्ने मानिसहरू बिचको शक्ति समीकरणहरू प्रतिबिम्बित हुँदछन्। उनी जोड दिन्छन्, 'समाजशास्त्रीहरूको हैसियतमा, हामी व्यक्तिहरूको बारेमा A वा B- ले के महसुस गर्न सक्छन् भन्ने कुरामा चासो राख्दैनौँ , तिनीहरूको आफ्नै व्यक्तिगत अनुभवहरूको आकस्मिक क्रममा - हामी केवल उनीहरूले दिइएको समुदायका सदस्यहरूको बारेमा के महसुस गर्छन् र सोच्छन् भन्ने कुरामा मात्र चासो राख्छौँ ' (मालिनोव्स्की, १९८४: २३)।

व्यक्तिगत अनुभवहरू र हामीले अध्ययन गर्ने समुदायहरूको अनुभवहरू रेकर्ड गर्ने बिचमा एउटा रेखा कोर्नुपर्छ। व्यक्तित्वहीनता वैज्ञानिक हो, जहाँ सधैँ 'मूल निवासीको दृष्टिकोण, जीवनसँगको उसको सम्बन्ध, उसको संसारको दृष्टिकोणलाई साकार पार्ने' प्रयास गरिएको हुन्छ (मालिनोव्स्की, १९८४: २५)। तर, यी सबै 'वैज्ञानिक तथ्याङ्क' 'वास्तवमा अरू मानिसहरूको निर्माणहरू जुन उनीहरू र उनीहरूका देशवासीहरूले के गरिरहेका छन् भन्ने बारेमा हुन्छ, त्यसबाट लिइएको हाम्रा आफ्नै निर्माणहरू हुन्’ (गिर्ट्ज, १९७३: ३१४)। त्यसकारण, सोधपुछ गर्ने अझ आकर्षक तरिका भनेको 'उनीहरूको आयात के हो: यो के हो, उपहास वा चुनौती, विडम्बना वा क्रोध, घृणा वा गर्व, जुन तिनीहरूको घटनामा र तिनीहरूको एजेन्सी मार्फत भनिएको छ' भन्ने प्रश्न गर्नु हो (गिर्ट्ज, १९७३: ३१५)। मेरो कुरा यहीँ आउँछ। लिम्बू जनजातिकी एक महिला, जसले मेरो काकाको अन्त्येष्टि र म आघातले टुक्रिएको घटनाहरूको श्रृङ्खलाहरूको बारेमा लेख्दैछु,; अनुसन्धानकर्ता र एक भतिजी, सिक्किमका लिम्बूहरूको सम्झना, सम्झना र जीवनशैलीको बारेमा लेख्दैछु। तर, सिक्ने निरन्तर प्रक्रिया हुँदाहुँदै पनि क्षतिसँगै आएको मेरो पीडा म कहाँ लुकाउँ? के मेरो एजेन्सीले मलाई साँच्चै सशक्त बनाइरहेको छ, वा म अनजानमा मैले भत्काउन खोजेको ढाँचालाई आत्मसात् गर्दैछु?

जब हामी रातको अँध्यारोमा छलम्थाङ पुग्यौँ, र तुम्बाको अनुपस्थितिले हामीलाई सताउन सक्छ भन्ने मलाई लागेको थियो, तर घरमा छिमेकीहरू, शुभचिन्तकहरू र गाउँले समाजको चहलपहलले भरियो। यो मेरा लागि नयाँ कुरो थियो, शोक गर्ने समय थिएन।

मे २०२५ अविस्मरणीय रह्यो। सिङतामको घमाइलो-आद्र मौसमको बिचमा, एक साँझ मेरो बुबालाई फोन आयो - यो आपतकालीन थियो। मेरो तुम्बा (काका) भर्खरै जिल्ला अस्पतालमा भर्ना गरिएको थियो। अर्धचेत अवस्थामा, उहाँलाई ग्यास्ट्रोएन्टेराइटिसको रोगका कारण भर्ना गरिएको थियो, यद्यपि, त्यहाँ एक रात बसेपछि पनि, उहाँको निदान पूर्ण रूपमा भएको थिएन, र उहाँको होस बिस्तारै हराउँदै थियो। उहाँको स्वास्थ्य बिग्रँदै गएपछि, उहाँलाई गान्तोकको सर थुटोब नामग्याल मेमोरियल (STNM) अस्पताल लगिएको थियो। २४ घन्टाभन्दा बढी समयदेखि ओछ्यानमा बेहोस अवस्थामा, बिरामीको परिवारका सदस्यहरूको रूपमा अर्को कदम चाल्ने समय आएको थियो। उहाँका छोरीहरू, आफ्ना साना बच्चाहरू र श्रीमान् र छोराहरू सहित, सबैले परिस्थितिलाई सम्हाल्न सक्दो प्रयास गरिरहेका थिए। दोस्रो दिनसम्म, हामीले उहाँलाई सिलिगुडीको एक निजी अस्पतालमा सार्‍यौँ। उहाँलाई धेरै अङ्गहरू फेल भएको कारण राति अबेर भर्ना गरिएको थियो र भोलिपल्ट बिहान मृत घोषित गरियो। म अस्पताल दौडमा अनुभवी थिएँ; यो मैले पहिले गरेको कुरा थियो, तर मृत्यु फरक कुरो थियो। हामीले शववाहन गाडीको व्यवस्था गर्‍यौँ र उहाँलाई घर ल्यायौँ—उहाँको घर, मेरो बुबाको बुवाको घर, हाम्रा हजुरबा हजुरआमाको घर।

जब हामी रातको अँध्यारोमा छलम्थाङ पुग्यौँ, र तुम्बाको अनुपस्थितिले हामीलाई सताउन सक्छ भन्ने मलाई लागेको थियो, तर घरमा छिमेकीहरू, शुभचिन्तकहरू र गाउँले समाजको चहलपहलले भरियो। यो मेरा लागि नयाँ कुरो थियो, शोक गर्ने समय थिएन। मेरा काकाका साथीहरू र समुदायका मानिसहरूले लिङ्ग अनुसार श्रम विभाजन गरेका थिए र घरको काम र बाहिरी काम पुरुषहरूले मिलाएर मृतकहरूलाई राख्ने ठाउँ मिलाउने, त्यसपछि हुने शी ( मृत्यु) तङ्सिङ (पूजा/अनुष्ठान) -का लागि वेदी बनाउने र अन्ततः काट्ने, निर्माण गर्ने, उठाउने र सार्ने काम गर्नुपर्ने सबै कामहरू गर्थे। महिलाहरू भान्सामा भेला भएका थिए, पाहुनाहरू आफैले सबैलाई खुवाउने, खाना पकाउने र सफा गर्ने काम गरिरहेका थिए। अनि म फेरि भान्सामा थिएँ। घरको काम र घरायसी कामले आफ्नो बाटो समात्यो र म तुरुन्तै महिला भएँ।

कसैले मृत्यु नजिक रहेका मानिसहरूले प्रायः आफ्नो मृत्युको सङ्केत दिन्छन् र कसरी जान चाहन्छन् भन्ने कुरा उल्लेख गर्छन्। कोहीले धेरै मानिसहरूले उनीहरूलाई बिदाइ गरून् भन्ने आफ्नो इच्छा साझा गर्थे, अरूले गाडिएको वा दाहसंस्कार गरिएको कुरा गर्थे, र कोहीले अन्त्येष्टिमा खानाको मेनुमा पनि रुचि देखाए। तुम्बाको दाहसंस्कार उनको इच्छा अनुसार गरिएको थियो। लिम्बू समुदायमा मृतकहरूलाई उनीहरूको इच्छा अनुसार या त दफन गरिन्छ वा जलाइन्छ। वा तिनीहरू सम्बन्धित रहेको सङ्गठित धर्मको रूप अनुसार। १५ दिनको अवधिमा सबै उमेर, सामाजिक-आर्थिक पृष्ठभूमि र राजनीतिक सम्बद्धताका लगभग ३०००-४००० मानिसहरूलाई आतिथ्य गरेपछि, मैले महसुस गरेँ कि तुम्बाले कति सद्भाव कमाएका थिए, जुन कुरा मेरा आमाबाबुले सधैँ कुरा गर्थे, उहाँ बाँचुन्जेल। मैले पहिले कहिल्यै समुदायको यो भावना अनुभव गरेको थिइनँ; जताततैबाट सहजै मद्दत आइरहेको थियो। उहाँ एक असल मानिस हुनुहुन्थ्यो, मेरो बुबाको शिक्षालाई समर्थन गर्ने एक मात्र भाइ। मेरो बुबा पहिलो पुस्ताको कलेज स्नातक हुनुहुन्छ, जसको अर्थ, उहाँ अध्ययन नगरी, मेरी बहिनी र म सम्भवतः हाम्रो सम्बन्धित डिग्रीहरू प्राप्त गर्न सक्षम हुने थिएनौँ। तुम्बाले हाम्रो बुबाको शिक्षालाई सहयोग गरेर हाम्रो भविष्यलाई समर्थन गरेका थिए। आज मानवताले सामना गरिरहेका निरन्तर चुनौतीहरूको बिचमा, उनको निधनले संसारबाट अर्को राम्रो कुराको प्रस्थानलाई सङ्केत गर्‍यो।

अन्त्येष्टि समारोह वा बर्खीमा तिन चरणहरू हुन्छन्: १. समदाखोङ, २. फराक्लो र ३. सी तङसिङ । समदाखोङ एउटा अभ्यास हो जहाँ मृतकको आत्मालाई परिवारका सबै सदस्यहरूले अन्तिम पटक खुवाउँछन्। मृतकले स्वाद लिएको विभिन्न प्रकारका खाना सबैलाई चढाउनका लागि राखिन्छ। भेटीहरू तरुल, मासु र तरकारीदेखि प्याकेट चिप्स र खाजासम्म थिए, जसले गर्दा मलाई लाग्छ कि प्रशोधित खानाले हाम्रो समाज र संस्कृतिमा कसरी गहिरो रूपमा प्रवेश गरेको छ। यसपछि फराक्लो आउँछ, जहाँ मृतकको आत्मालाई परिवारको घरबाट बाहिर निस्कने बाटो देखाइन्छ र जीवित संसारबाट विश्रामको बारेमा सचेत गराइन्छ। मुन्धुम (लिम्बू परम्परागत मौखिक ज्ञान)- ले एउटा कथा भन्छ जसले आत्मालाई घरबाट टाढा लैजाने र यसरी परिवारका जीवित सदस्यहरूलाई मृतकबाट अलग गर्ने कुरा दोहोर्‍याउँछ। समदाखोङ र फाराक्लो दुवै दिनको समयमा सम्पन्न गरिन्छ। यी प्रायः घरेलु मामिलाहरू हुन् र दर्शकको आवश्यकता पर्दैन।

अन्तमा, सि तङसिङले धेरै मानिसहरूलाई भेला गर्छ, रात पर्दै जाँदा यो अनुष्ठान हेर्न मानिसहरूको सङ्ख्या बढ्दै जान्छ। यो मृत्यु अनुष्ठान/पूजा लिम्बू जनजातिको अभ्यास हो, जसमा मृतकको आत्मालाई साम्बाद्वारा निर्देशित गरिन्छ ।साम्बा फेदाङ्मा वा समनलाई सङ्ग्राम पेन्डाङ वा स्वर्गमा पुर्खाहरूको श्रद्धाको रूपमा, यो संस्कारमा मृतकको अन्तिम शब्दहरूको पाठसँगै पुर्खाहरूबाट प्राप्त सन्देशहरू समावेश हुन्छन्, जसले गर्दा लौकिक सीमाभन्दा बाहिरको नाता सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ। तीनवटै गतिविधिहरू अत्यधिक पुरुष बुड्यौलीहरू वा तुम्याङ्हाङलाई साक्षीको रूपमा उपस्थितिमा गरिन्छ। मानिसहरू प्रायः फेदाङ्माले चिन्ता गरेको, फलाकेको अनि जोखाना भनेको सुन्न भेला हुन्छन्, तर धेरै जना मृतकको नृत्य देखेर डराउँछन् र रोमाञ्चित हुन्छन्।

व्यावसायिकताले वैज्ञानिक जाँचबुझ ल्याउन सक्छ, तर व्यक्तिगत दृष्टिकोण अपरिहार्य छ। एकचोटि हामीले यो स्वीकार गरेपछि, ज्ञानले संवेदनशीलता र सम्मानका साथ अज्ञेयतालाई पार गर्न सक्छ, जो अर्को पटक हामीले अनुसन्धान गर्दा विचार गर्न लायक कुरा हो।

अनुष्ठान स्थल बाँस, काउलोका (Machillus odaritissima) हाँगा र पत्ता, काँस Neyraudia reynaudiana) र पात्ले कटुसको (कास्टानोप्सिस हिस्ट्रिक्स) रूखका हाँगा र पातहरूबाट बनेको हुन्छ। यसले युमा साम्यो (लिम्बू जनजातिको विश्वास) मा स्वर्गतिर जाने नौ मध्ये आठ पाइलाहरू (नवौँ पाइला पृथ्वी हो) -लाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। फेदाङ्माले यी पाइलाहरू मार्फत आत्मालाई निर्देशित गर्नुपर्छ, प्रत्येकले परलोकमा जाने छुट्टै संसारलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। प्रत्येक अनुष्ठान पूजा फरक मुन्धुमको साथ गरिन्छ। नुन र मासुको त्याग ( यम-सा ) मृत्युको तेस्रो वा चौथो दिनदेखि परिवारका सदस्यहरूले गर्ने काम सि तङसिङसँग समाप्त हुन्छ । त्यहाँ मानिसहरूले बिहानसम्म रातभरि जागो रहेर अवलोकन गर्छन् जबसम्म अनुष्ठान समाप्त हुँदैन। मलाई लाग्दैन कि तुम्बालाई अन्तिम विश्रामका लागि राख्ने सम्पूर्ण यात्राको क्रममा हामीलाई कुनै पनि समयमा एक्लै छोडिएको थियो। शोकका लामो दिनहरूमा समुदायमा बस्दा, आनन्दका केही क्षणिक क्षणहरू र शोकका जटिल मानक अपेक्षाहरू कसरी हुन्छन् भन्ने कुरा विरोधाभासी थियो। यसका लागि, म अत्यन्तै आभारी छु। अन्त्येष्टि मृतकहरूका लागि होइन, यो जीवितहरूका लागि जसलाई अन्तिम सन्देशहरू चाहिन्छ, यसले प्रियजनको अनुपस्थितिमा बाँच्ने तिनीहरूको इच्छालाई बलियो बनाउँछ। सि तङसिङको अन्त्यमा , मृतकहरूबाट जीवितहरूको आत्माहरूको सम्बन्धको प्रतीकात्मक धागो काटेर विच्छेद गरिन्छ। समारोह र शोकका दिनहरू पछि, अनुष्ठान वेदी र सबै अनुष्ठान सामग्रीहरू एकान्त ठाउँमा लगिन्छन्, जीवितहरूलाई निषेध गरिएको हुन्छ र सबै जैविक रूपमा विघटनशील तत्वहरू क्षय हुन र पृथ्वीमा फर्कन छोडिन्छन्।

त्यसोभए, यस्तो अवस्थामा म के गर्न सक्छु, जहाँ म प्रियजनको सम्झना गर्न चाहन्छु र हरेक पटक सूक्ष्म परिवर्तनहरूबाट गुज्रिरहेको सांस्कृतिक चिन्हहरू रेकर्ड गर्न चाहन्छु? यो काम र जीवन गतिशीलता अविभाज्य देखिन्छ। अनुसन्धान गर्ने राम्रो तरिका खोज्ने खोज कहिल्यै समाप्त नहुन सक्छ, यद्यपि, मलाई लाग्छ कि प्रभावले अनुसन्धानमा संवेदनशीलता ल्याउँछ। व्यावसायिकताले वैज्ञानिक जाँचबुझ ल्याउन सक्छ, तर व्यक्तिगत दृष्टिकोण अपरिहार्य छ। एकचोटि हामीले यो स्वीकार गरेपछि, ज्ञानले संवेदनशीलता र सम्मानका साथ अज्ञेयतालाई पार गर्न सक्छ, जो अर्को पटक हामीले अनुसन्धान गर्दा विचार गर्न लायक कुरा हो।

सन्दर्भहरू:

Malinowski, B. (1984). Argonauts of the western Pacific: An account of native enterprise and adventure in the archipelagoes of Melanesian New Guinea. Waveland Press, Inc.

Geertz, C. (1973). The Interpretation of Cultures. Basic Books.