खर्साङको एउटा सफा बिहान, म मेरी कोकुसँग बसेर चिया पिउँदै गर्दा, उहाँले आफ्नो बाल्यकालका कथाहरू, हाम्रो समाजले कसरी आफैँलाई तहगत रूपमा विभाजन गर्यो भन्ने असहज सत्यहरू सुनाउनुभयो। केही निश्चित परिवारका लागि छुट्टै भाँडाकुँडा छुट्याएर राखिएका, को कसको भान्सामा पस्न पाउने र को नपाउने भन्ने, मन्दिरहरूमा धेरैका लागि वर्जित पूजास्थलहरू, अनि थर नमिलेका कारण सुरु हुनुअघि नै टुङ्गिएका प्रेम कथाहरू। यी कथाहरू, दशकौँ अघिका भए तापनि, हाम्रो वर्तमानमा पनि यसको छायाँ परेकै छ। उस्तै ढाँचाहरू अझ सूक्ष्म तर उत्तिकै अमानवीय तरिकाले दोहोरिनुले मलाई हाम्रो नेपाली भाषी गोर्खा समुदायमा जातपातको निरन्तर पकडबारे जाँच गर्न बाध्य तुल्यायो।
म जात-आधारित भेदभावका भोगेका अनुभवहरूको ज्ञाताको रूपमा नभई, सामूहिक जवाफदेहिताको माग गर्ने, गहिरोसँग जरा गाडेको अन्यायको सामना गर्न प्रतिबद्ध एकजना पर्यवेक्षकको रूपमा लेखिरहेकी छु।
दार्जिलिङको समाजमा जातपातको विषयलाई अघि सार्दा, म अनुसूचित जाति समुदायमा नपर्ने व्यक्तिको रूपमा आफ्नो स्थितप्रति पूर्ण सचेत छु। म जात-आधारित भेदभावका भोगेका अनुभवहरूको ज्ञाताको रूपमा नभई, सामूहिक जवाफदेहिताको माग गर्ने, गहिरोसँग जरा गाडेको अन्यायको सामना गर्न प्रतिबद्ध एकजना पर्यवेक्षकको रूपमा लेखिरहेकी छु। मेरो विशेषाधिकारले मलाई अनुसूचित जातिका व्यक्तिहरूले दैनिक रूपमा भोग्नुपर्ने अपमान र संरचनागत अवरोधहरूबाट सुरक्षित राख्छ – यो एउटा यस्तो यथार्थ हो जसको म अध्ययन त गर्न सक्छु तर कहिल्यै पूर्ण रूपमा अनुभव गर्न सक्दिनँ। यस कार्यमा, मैले आफ्ना अनुभवहरू उदारतापूर्वक बाँड्नुभएका अनुसूचित जातिका सदस्यहरूका वास्तविक आवाजहरूलाई केन्द्रमा राखेको छु, साथसाथै आफ्नो दृष्टिकोणका अन्तर्निहित सीमितताहरूलाई पनि स्वीकार गरेको छु। मेरो अभिप्राय कसैका तर्फबाट बोल्नु होइन, बरु जो भेदभावको सामना गरिरहेका छन् उनीहरूसँग संवाद गर्नु हो। जातपातलाई जरैदेखि उखेल्नका लागि, हामीले नै, जो यसको प्रत्यक्ष मारबाट बचेका छौँ, हामीले लाभ उठाइरहेका ति प्रणालीहरूलाई चुनौती दिन सक्रिय रूपमा सहभागी हुनु आवश्यक छ। यो लेख कुनै उद्धारकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्ने प्रयास होइन, बरु एउटा आवश्यक सहकार्य हो – चाहे त्यो जतिसुकै अपूर्ण र अधुरो किन नहोस्।
ऐतिहासिक सन्दर्भ: बसाइँसराइ, जात, र औपनिवेशिक शोषण
दार्जिलिङमा नेपाली बसाइँसराइको इतिहास ब्रिटिस औपनिवेशिक विस्तार र चिया उद्योगसँग नजिकबाट जोडिएको छ। सुगौली सन्धि (१८१६) र पछि सिन्चुला सन्धि (१८६६) पश्चात्, ब्रिटिसहरूले पूर्वी नेपालबाट सोझै मजदुरहरू भर्ती गर्न थालेपछि बसाइँसराइ तीव्र भएको थियो (सुब्बा, १९९२)।
त्यस समयमा, नेपाल मुलुकी ऐन (१८५४) अन्तर्गत सञ्चालित थियो, जुन सामाजिक तहहरूलाई सुदृढ गर्ने एक जात-आधारित कानुनी प्रणाली थियो। यो प्रणाली, जसले समाजलाई उच्च-जातका बाहुन र क्षेत्री, मध्यम-तहका राई, लिम्बु, गुरुङ, मगर, र तामाङ, अनि निम्न-जातका कामी, दमाई र सार्कीमा विभाजित गर्यो, यसले दार्जिलिङमा आप्रवासी समुदायहरूलाई आकार दियो (मिडलटन, २०१३)। नेवार समुदायले आफ्नै आन्तरिक जात व्यवस्था कायम राखेको थियो, जसमा कुलीन नेवारहरूले विशेषाधिकार प्राप्त पदहरू सुरक्षित गरेका थिए भने उनीहरूका निम्न-जातका समकक्षहरूले अन्य जातीय समूहका दलितहरूले जस्तै सीमान्तीकरण सहेका थिए। यसको शोषणकारी सम्भावनालाई बुझेर, ब्रिटिस प्रशासकहरूले यो तहगत व्यवस्थालाई बगान व्यवस्थापनमा एकीकृत गरे, जसले चिया उद्योगभित्र सामाजिक-आर्थिक विभाजनलाई थप बलियो बनायो।
औपनिवेशिक अधिकारीहरूले रणनीतिक रूपमा उच्च-जातका नेपालीहरूलाई सरदार र क्लर्कको रूपमा स्थापित गरे भने निम्न जातकाहरूलाई कठिन श्रममा लगाए, जसले अप्रत्यक्ष शासनको प्रणालीलाई बलियो बनायो (बेस्की, २०१४)। मुलुकी ऐन अन्तर्गत पहिले नै संहिताकृत नेपालको जात व्यवस्थालाई बगान व्यवस्थापनमा एकीकृत गरेर, ब्रिटिसहरूले न्यूनतम रेखदेखमा नियन्त्रण कायम राखे (मिडलटन, २०१३)।
छुट्टा छुट्टै बसोबास, प्रतिबन्धात्मक ज्याला संरचना, र धार्मिक तथा सांस्कृतिक अभ्यासहरू मार्फत सामाजिक तहहरूलाई सुदृढ गर्दै जातीय विभाजनलाई थप गहिरो बनाइयो (शर्मा, २०१६)। ब्रिटिसहरूले अन्तर-जातीय तनावको शोषण गर्दै, श्रमिक अशान्ति दबाउन र सामूहिक प्रतिरोध रोक्न आज्ञाकारितालाई पुरस्कृत गरे (चाल्मर्स, २००३)। रिङ्टोङ चिया कमानमा रहेको मेरो मामाघरमा हिउँदे बिदामा जाँदा, मैले अक्सर जातीय विभाजन प्रत्यक्ष देखेँ। कमानको छेउमा कामी टार थियो, जुन तल्लो जातका परिवारहरूका लागि भौतिक र सामाजिक दुवै रूपमा एक्लिएको एउटा छुट्टै बस्ती थियो। अहिले गोदाम धुरा नामकरण गरिए तापनि, जातीय भेदभाव गहिरोसँग जरो गाडेर बसेको छ। यो छलछामको दिगो परिणाम रह्यो, जसले औपनिवेशिक शासनभन्दा पर पनि सामाजिक स्तरीकरण र पुस्तान्तरको असमानतालाई निरन्तरता दियो (सुब्बा, २००८)। तल्लो जातका श्रमिकहरू गरिबीको चक्रमा फसिरहे, जब कि उच्च जातकाहरूले आकर्षक पदहरूमा प्रभुत्व जमाए, जुन मानव मर्यादा र समानताका आधारभूत सिद्धान्तहरूको विपरीत थियो (आम्बेडकर, १९३६)।
जातीय भेदभावको व्यापक पकडलाई बुझ्न, मैले त्यस्ता व्यक्तिहरूसँग कुरा गरेँ जसको जीवन प्रणालीगत पूर्वाग्रहले आकार दिएको छ। उनीहरूका कथाहरूले जातीय पूर्वाग्रहको निरन्तरता मात्र होइन, यसलाई सहन गर्नेहरूको दृढतालाई पनि उजागर गर्छन्।
भेदभावको विरासत: राजु विश्वकर्माको कथा
जब राजु विश्वकर्मा आफ्ना बुबा कर्णबहादुर विश्वकर्माको बारेमा कुरा गर्छन्, उनको आवाजमा पुस्तान्तरको बोझ महसुस हुन्छ। राजु खर्साङको दार्जिलिङ पोलिटेक्निकमा इलेक्ट्रिकल इन्जिनियरिङका ल्याब प्रशिक्षकको रूपमा काम गर्छन् र दशकौँको सामाजिक प्रगति भए तापनि निरन्तर भेदभावले चिन्हित आफ्नो परिवारको कथा उदारतापूर्वक बाँड्छन्।
राजु सुरु गर्छन्, "मेरा बुबाले सुरुमा आसामको कोइला खानीमा काम गर्नुभयो," "उहाँ एक सिपालु भान्छे हुनुहुन्थ्यो र मजदुरहरूका लागि खाना बनाउने काम पाउनुभयो। तर जब उनीहरूले उहाँको जात थाहा पाए..." राजु रोकिन्छन्, "उनीहरू उहाँलाई लिन आए। 'अशुद्ध' हातले पकाएको खाना खाएकोमा आक्रोशित उच्च जातका मानिसहरूको भिड।" त्यो रात कर्णबहादुर अन्धकारमा भागेर मुस्किलले आफ्नो ज्यान जोगाउन सफल हुनुभयो। त्यो क्षणको अपमानले उहाँलाई दशकौँसम्म सताइरह्यो।
सन् १९४० को दशकमा, यस्तो खुला हिंसाबाट बच्न खोज्दै, कर्णबहादुर दार्जिलिङ जिल्लाको खर्साङमा बसाइँ सर्नुभयो। त्यहाँ, उहाँले नर्थ इस्ट फ्रन्टियर रेल्वे स्टेसनमा लोहारको काम पाउनुभयो, आफ्ना सिपालु हातहरूले विभिन्न औजारहरू बनाउने र मर्मत गर्ने काम गर्नुभयो। हरेक सेप्टेम्बरमा, उहाँ आफ्नो कार्यशालामा विश्वकर्मा पूजा गर्नुहुन्थ्यो, यो एउटा यस्तो अनुष्ठान थियो जसले दिव्य वास्तुकार र शिल्पकारहरूका देवताको सम्मान गर्थ्यो।
"यी क्षणहरू अरूका लागि साना लाग्न सक्छन्, तर यी जम्मा हुँदै जान्छन्। यिनीहरूले तपाईँलाई सम्झाउँछन् कि तपाईँको शिक्षा, तपाईँको जागिर, समाजमा तपाईँको योगदान जस्तोसुकै भए तापनि, केही मानिसहरूले तपाईँलाई सधैँ जातको दृष्टिकोणबाट नै हेर्नेछन्।"
राजु मलाई भन्छन्, "आफ्नो भक्तिमा पनि, उहाँले अपमान भोग्नुभयो," "उनीहरूले यसलाई विश्वकर्मा पूजा भन्दैनथे। उनीहरूले यसलाई 'कामी पूजा' भन्थे – यो एउटा अपमानजनक शब्द थियो जसको उद्देश्य उहाँको आस्था र पहिचान दुवैलाई होच्याउनु थियो।"
उनी सम्झन्छन्, "गत वर्ष दसैँमा," "म उत्सवका लागि सयपत्री फुल लिन नजिकैको गाउँमा गएको थिएँ। बगैँचाको मालिकले मेरो जातबारे सोधे। जब मैले उनलाई भनेँ, उनको अनुहारको भाव बदलियो। उनले भने कि यदि म उच्च जातको भएको भए आफैँ फुल टिप्न सक्थेँ, तर म जस्ता मानिसहरूलाई बोटबिरुवा छुन अनुमति थिएन। उनले वास्तवमा विश्वास गर्थे कि मेरो 'अशुद्धता' का कारण मेरो स्पर्शले बोटबिरुवा ओइलाएर मर्नेछन्।"
अर्को एक अवसरमा, एउटा विवाहमा, राजुलाई केही निश्चित अनुष्ठानहरूमा भाग लिन दिनुअघि सीधै उनको जात सोधिएको थियो। त्यो प्रश्न आफैँमा, सामान्य तर चोटिलो, समाजमा उनको स्थानको सम्झना दिलाउने माध्यम बन्यो। उनी भन्छन्, "यी क्षणहरू अरूका लागि साना लाग्न सक्छन्," "तर यी जम्मा हुँदै जान्छन्। यिनीहरूले तपाईँलाई सम्झाउँछन् कि तपाईँको शिक्षा, तपाईँको जागिर, समाजमा तपाईँको योगदान जस्तोसुकै भए तापनि, केही मानिसहरूले तपाईँलाई सधैँ जातको दृष्टिकोणबाट नै हेर्नेछन्।"
आधुनिक शिक्षा, प्राचीन पूर्वाग्रह: अनिल लोहारको अनुभव
दार्जिलिङ पोलिटेक्निकमा भौतिकशास्त्रका वरिष्ठ प्राध्यापक अनिल लोहारले मसँग जातीय भेदभावको आफ्नो अनुभव बाँड्नुभयो। बाल्यकालमा, उहाँले साना-साना तर अत्यन्तै अर्थपूर्ण तरिकाले यसको सामना गर्नुभयो; छिमेकीहरूले उहाँलाई निश्चित कोठाहरूमा पस्न निषेध गर्थे, यदि उहाँले नराम्रो व्यवहार गर्नुभयो भने, हप्की उहाँको कामको बारेमा मात्र नभई उहाँको जन्मको बारेमा हुन्थ्यो: "सानो जातको सानै बेहोरा" (तिमीले आफ्नो तल्लो जातको लक्षण देखाइरहेका छौ)। स्कुलमा, एकपटक उहाँले गल्ती गर्दा एकजना शिक्षकले ठट्टा गर्दै भनेका थिए कि सजायले उहाँलाई 'लोहार' (तल्लो) बाट 'माथिल्लो' जातमा परिणत गरिदिनेछ। उहाँको थरमा गरिएको शब्द-खेलले गर्दा कक्षा हाँसोले गुञ्जिँदा, अनिलले आफ्नो अपमान लुकाउन जबर्जस्ती मुस्कुराउनु परेको थियो।
श्री लोहारले खुलस्त भन्नुभयो, "सबैभन्दा बढी खट्किने क्षणहरू ती हुन्, जब कसैले मेरो पद देखेर आश्चर्य प्रकट गर्छन्।" उनीहरू सोध्छन्, 'तपाईँको जातका मानिसहरू पनि यस्ता उच्च पदमा कसरी पुग्छन्?' मानौँ कि प्राज्ञिक क्षेत्रमा मेरो उपस्थिति कुनै तथ्याङ्कीय अनौठो घटना हो, कडा परिश्रमको परिणाम होइन।" उहाँ स्वीकार्नुहुन्छ कि उहाँको शिक्षा र पेसागत हैसियतले उहाँलाई भेदभावका थप खुला रूपहरूबाट जोगाएको छ। तर यो स्वीकारोक्तिले उहाँलाई खासै सान्त्वना दिँदैन।
"जात व्यवस्थाले अब ठुलो स्वरमा आफूलाई घोषणा गर्न आवश्यक छैन, यो कानेखुसी, हेराइ, र मेरो पृष्ठभूमिको बारेमा 'निर्दोष' प्रश्नहरूमा सञ्चालित हुन्छ।"
उहाँ भन्नुहुन्छ, "मेरो समुदायका अन्य धेरै जनाले व्यवस्थित रूपमा अवसरहरूबाट वञ्चित भइरहेको थाहा पाउँदा मेरो सापेक्षिक सुरक्षा खोक्रो लाग्छ," "जात व्यवस्थाले अब ठुलो स्वरमा आफूलाई घोषणा गर्न आवश्यक छैन, यो कानेखुसी, हेराइ, र मेरो पृष्ठभूमिको बारेमा 'निर्दोष' प्रश्नहरूमा सञ्चालित हुन्छ।" उहाँ जोड दिनुहुन्छ कि उहाँको कथा अद्वितीय होइन तर एउटा बृहत् ढाँचाको प्रतिनिधि हो। "म मानिसहरूले के बुझून् भन्ने चाहन्छु भने जातीय भेदभाव डिग्री वा प्रतिष्ठित जागिरको पदले हराउँदैन। यो केवल आफ्नो अभिव्यक्तिमा थप परिष्कृत हुन्छ।"
पुस्तान्तरका घाउहरू: सरोज विश्वकर्माको कथा
दार्जिलिङ पोलिटेक्निकमा कम्प्युटर साइन्स एन्ड टेक्नोलोजीका प्राध्यापक सरोज विश्वकर्माले मसँग एउटा व्यक्तिगत कुरा बाँड्नुभयो, उहाँको छोरा, एउटा बालक, कसरी जातको आधारमा भेदभावको सिकार भयो भन्ने कथा। उहाँ सुरु गर्नुहुन्छ, "तपाईँलाई थाहै छ," "हामी अक्सर भेदभावलाई अमूर्त शब्दहरू, प्रणालीहरू, संरचनाहरू, इतिहासहरूको रूपमा चर्चा गर्छौँ। तर कहिलेकाहीँ यो यस्तो तरिकाले प्रकट हुन्छ जसले तपाईँलाई पूर्ण रूपमा अप्रस्तुत बनाइदिन्छ।" उहाँले अगाडि भन्नुभयो, "गत वर्ष, मेरो सात वर्षीय छोरा एकजना सहपाठीको जन्मदिनको पार्टीको बारेमा उत्साहित भएर घर आयो। त्यसपछि स्कुलमा निमन्त्रणा पत्र बाँड्ने दिन आयो, मेरो छोराबाहेक सबै केटाकेटीले एउटा-एउटा पाए। यो बहिष्कार जानाजानी र स्पष्ट थियो।"
"हाम्रो जस्ता परिवारहरूले पुरानो परम्पराहरूलाई चुनौती दिन हाम्रा कथाहरू बाँडिरहनुपर्छ। म आशा गर्छु कि मेरो छोरा यस्तो संसारमा हुर्कियोस् जहाँ जातले सम्बन्ध, अवसर, वा स्वीकार्यता निर्धारण गर्दैन।"
उहाँको छोराको अलमल हृदयविदारक स्थितिमा परिणत भयो। "जब उसले आफूलाई किन नबोलाइएको भनेर सोध्यो, हामी शब्दविहीन भयौँ। एउटा बच्चालाई कसरी भन्ने कि, हाम्रो शिक्षा र सम्मानका बाबजुद, समाज अझै पनि पूर्वाग्रहमा अल्झिरहेको छ?" यो बहिष्कार एउटा पार्टीको बारेमा मात्र थिएन, यो भेदभावको पीडादायी परिचय थियो। सरोज सोध्नुहुन्छ, "यदि यो मेरो छोरालाई हुन सक्छ भने, अरूले कस्तो भोग्नुपर्दो हो?" तैपनि, उहाँ आशावादी हुनुहुन्छ। "हाम्रो जस्ता परिवारहरूले पुरानो परम्पराहरूलाई चुनौती दिन हाम्रा कथाहरू बाँडिरहनुपर्छ। म आशा गर्छु कि मेरो छोरा यस्तो संसारमा हुर्कियोस् जहाँ जातले सम्बन्ध, अवसर, वा स्वीकार्यता निर्धारण गर्दैन।"
पहिचान र दृढता: सिमरनको यात्रा
सिमरनले मलाई बताइन्, "उनी आफ्नो सार्की पहिचानप्रति असहज महसुस गर्दै हुर्किइन्। उनको 'बासेल' थरले गर्दा मानिसहरूले नसुनेको उनको जातबारे अक्सर प्रश्नहरू गर्थे।" उनी अगाडि भन्छिन्, "यी स्पष्टीकरणहरूले उनलाई भित्रैदेखि साह्रै पिरोल्थ्यो, यद्यपि उनी ती भावनाहरूलाई तुरुन्तै दबाउँथिन्।"
विश्वविद्यालय जीवनले कसरी नयाँ चुनौतीहरू ल्यायो भनेर उनी वर्णन गर्छिन्। एकपटक, एकजना साथीको घर जाँदा, उनलाई फुटेको कपमा चिया दिइयो। "सुरुमा मलाई यो अनौठो लाग्यो, तर पछि यसको अर्थ बुझेँ। मबाहेक अरू सबैले त्यो सूक्ष्म भेदभाव बुझेका थिए।"
"अनुसन्धानले देखाउँछ कि हामी सबैको ब्राह्मण र क्षेत्रीहरूको जस्तै 'गोत्र' हुन्छ। केही थरहरू त उस्तै पनि छन्। तैपनि, जातलाई अझै पनि हतियार बनाइन्छ।..."
उनी भन्छिन्, "जब मेरो प्रेमीको परिवारले हाम्रो सम्बन्ध अस्वीकार गर्यो, तब वास्तविकताले सबैभन्दा नराम्रोसँग चोट पुर्यायो। मेरो तल्लो जातका कारण उनीहरूले उसलाई मलाई छोडोस् भन्ने चाहन्थे। मेरो मूल्य एउटा मनमानी तहगत व्यवस्थाद्वारा मापन गरिँदै थियो।" उनको अनुहारको भाव नरम हुन्छ, "भाग्यवश, मेरो पार्टनरले यी सामाजिक मान्यताहरूलाई अस्वीकार गरे र आफ्नो परिवारको आपत्तिका बाबजुद मेरो पक्षमा उभिए।"
उनी भन्छिन्, "अनुसन्धानले देखाउँछ कि हामी सबैको ब्राह्मण र क्षेत्रीहरूको जस्तै 'गोत्र' हुन्छ। केही थरहरू त उस्तै पनि छन्। तैपनि, जातलाई अझै पनि हतियार बनाइन्छ। उच्च जातकाहरूले अनुसूचित जाति/जनजाति समुदायका लागि आरक्षणमाथि प्रश्न उठाउँछन्, जबकि सहरी क्षेत्रमा सूक्ष्म रूपमा र ग्रामीण क्षेत्रमा खुलेआम भेदभाव जारी छ।"
आमा र छोरीको निष्ठा: नीरु र विपाशना दर्नाल
अपर सिरुबारी जाने बाटो चिया बगानहरू हुँदै जान्छ, खर्साङ सहरबाट तिन किलोमिटरको यात्रा। यसको अन्त्यमा, नीरु दर्नाल र उनकी १८ वर्षीया छोरी विपाशनाले मलाई एक कप चियाले स्वागत गर्छन्, यो एउटा आतिथ्य सत्कारको भावसितै, जब उनीहरूको कथा खुल्दै गयो पीडादायी महसुस पनि गरायो।
चालिस वर्षकी नीरुले शान्त स्वाभिमानका साथ त्यस्ता अनुभवहरू बताउँछिन् जसले धेरैलाई तितो बनाउँथ्यो। उनी भन्छिन्, "जब हामीले अघिल्लो घर भाडामा लिएका थियौँ," "घरधनीले मर्मत गर्नुपर्ने भन्दै हामीलाई घर छोड्न निरन्तर दबाब दिइन्।" साँचो कुरा उनीहरूले घर छोड्ने बेलामा खुल्यो: "हामीले हाम्रा सामानहरू सार्दै गर्दा, उनले हामीले छोएका सबै कुरा, काठको खाटसमेत, साबुन पानीले माझ्न थालिन्, मानौँ हाम्रो उपस्थितिलाई शुद्ध पार्न खोज्दैछिन्।"
हालैको दसैँ पर्वको एउटा घटना सम्झँदा नीरुको आँखामा पीडा अझ गहिरिन्छ। "छिमेकीको घरमा नवरात्र पूजाको समयमा, मैले उनीहरूको पानीको ड्रमबाट एक जग पानी प्रयोग गरेँ।" उनको आवाज काँप्छ। "ती महिला रिसले चुर भइन्, मैले पूजाको पानी 'अशुद्ध' बनाएको भन्दै चिच्याइन्। मैले जग राखेर हिँड्दा सबैले हेरिरहेका थिए।"
सबैभन्दा चोटिलो घटना उनीहरूको सामान्य घर निर्माणको क्रममा भयो। निर्माण सामग्रीका लागि कम यातायात भाडामा मोलतोल गरेपछि, नीरुलाई एउटा अचम्मलाग्दो फोन आयो। "गाडी चालककी श्रीमतीले मैले छुटका लागि उनको श्रीमान्लाई 'फसाउन' खोजेको भन्दै चिच्याइन्। उनले तल्लो जातका महिलाहरूको 'चरित्रहीन' हुने भन्दै डरलाग्दा शब्दहरू प्रयोग गरिन्।" उनको आँखा आँसुले भरिन्छ। "मैले भाउ घटाउन खोजेको र म दलित भएको कारणले मात्र।"
हाम्रो कुराकानीभरि, मलाई सबैभन्दा बढी प्रभावित पार्ने कुरा नीरुको दशकौँदेखिको यस्तो व्यवहारका बाबजुद पनि उल्लेखनीय रूपमा तितोपनको अभाव हो। जब म सोध्छु कि उनी अहिले यी कथाहरू किन बाँडिरहेकी छिन्, उनी आफ्नी छोरीतर्फ हेर्छिन्। "उनका लागि," उनी भन्छिन्। "मेरी आमाको समयदेखि स्थितिमा सुधार आएको छ। सायद विपाशनाका लागि अझ सुधार आउनेछ, र उनका बच्चाहरूका लागि अझ बढी। तर हामीले के हुन्छ भन्ने बारेमा कुरा गरे मात्रै।"
"म स्कुल सकाउनेछु। म विश्वविद्यालय जानेछु। म यस्तो व्यक्ति बन्नेछु जसको आवाजलाई बेवास्ता गर्न सकिँदैन। र म कहिल्यै आफ्नो नाम वा आफ्नो जातका लागि माफी माग्ने छैन।"
जब विपाशनाले बोल्ने पालो लिन्छिन्, उनको ऊर्जा फरक हुन्छ, एउटी अठार वर्षीया युवतीको आगो उनको संयमतामुनि मुस्किलले दबिएको हुन्छ। उनी सुरु गर्छिन्, "मेरो पुस्ताका लागि यो फरक छ।" "कसैले पनि मलाई खुलेआम पानी दिन अस्वीकार गर्दैन वा स्कुलमा छुट्टै बसाउँदैन। तर जातले मलाई जताततै पछ्याउँछ, केवल फरक तरिकाले।"
सबैभन्दा चोटिलो कुरा उनको रूपरङ्गबारे गरिने टिप्पणीहरू हुन्। "मानिसहरू भन्छन् म 'बाहुनीजस्तै राम्री' छु, एउटी उच्च जातकी केटीजस्तै, मानौँ सुन्दरता तल्लो जातको हुन सक्दैन। एकजनाले त मलाई 'दमाई हुनका लागि धेरै गोरी' पनि भने, मानौँ उनीहरूले मलाई सबैभन्दा ठुलो प्रशंसा गरेका हुन्।" आफ्नो उमेरभन्दा बढी बुद्धिमानीसाथ, विपाशनाले पाखण्डलाई सम्बोधन गर्छिन्: "मेरो उमेरका मानिसहरू जातीय भेदभाव पुरानो जमानाको, हाम्रा हजुरबा-हजुरआमाको समयको कुरा हो भन्छन्। तर उनीहरूले मलाई 'दमाई केटीका लागि राम्री' भन्दै यो कुरा गर्छन्।"
आफ्नो भविष्यबारे सोध्दा, विपाशना जवाफ दिन्छिन्: "म स्कुल सकाउनेछु। म विश्वविद्यालय जानेछु। म यस्तो व्यक्ति बन्नेछु जसको आवाजलाई बेवास्ता गर्न सकिँदैन। र म कहिल्यै आफ्नो नाम वा आफ्नो जातका लागि माफी माग्ने छैन।" म जान तयार हुँदा, आमा र छोरीलाई हरेक बाधाका बाबजुद उनीहरूले बनाएको घरको ढोकामा सँगै उभिएको हेर्दै, म विपाशनाले के विरासतमा पाएकी छिन् भन्ने कुराले प्रभावित हुन्छु – केवल आफ्नी आमाको बोझ मात्र होइन, उनको स्वाभिमान, र उनी जो हुन् ठ्याक्कै त्यसैका लागि चिनिने एउटा दृढ सङ्कल्प।
दोभानमा लैङ्गिकता र जात
नीरु, विपाशना, र सिमरनका कथाहरूले दार्जिलिङ समाजमा सीमान्तकृत महिलाहरूका लागि जात र लैङ्गिकताको गहिरो प्रतिच्छेदनले कसरी एउटा विशिष्ट बोझ सिर्जना गर्छ भन्ने कुरा उजागर गर्छ। उनीहरूका अनुभवहरूले कसरी महिला र तल्लो जात दुवै हुनुले उनीहरूको एउटै पहिचानभन्दा पर गएर जोखिमलाई बढाउँछ भन्ने कुरालाई प्रकाश पार्छ।
नीरु जस्ता पाका महिलाहरूका लागि, भेदभावले स्पष्ट रूप लिन्छ – उनी बसेका स्थानहरूलाई धार्मिक रूपमा शुद्ध गरिनु, धार्मिक जमघटहरूमा सार्वजनिक अपमान, र उनको नैतिक चरित्रबारे खराब किसिमका रुढिवादी धारणाहरू। एकजना गाडी चालकबाट कम मूल्य सुरक्षित गर्न महिलासुलभ चाल प्रयोग गरेको आरोप लाग्दा, उनले एउटा लैङ्गिक आक्रमणको सामना गरिन् जसले उनको जात र उनको नारीत्व दुवैलाई हतियार बनाएको थियो।
यी महिलाहरूले सामना गर्ने संस्थागत चुनौतीहरू दैनिक अपमानहरूले अझ बढाउँछन्। महिलाको रूपमा, उनीहरू लैङ्गिक-आधारित अपेक्षाहरूसँग जुध्छन्; सीमान्तकृत जातका सदस्यहरूको रूपमा, उनीहरूले व्यवस्थित बहिष्कारको सामना गर्छन्।
युवा महिलाहरूले अझ सूक्ष्म तर उत्तिकै हानिकारक पूर्वाग्रहको सामना गर्छन्। विपाशनाले "बाहुनीजस्तै राम्री" भएकोमा पाउने "प्रशंसा" ले कसरी सौन्दर्यका मापदण्डहरू आफैँमा जातीय हुन्छन् भन्ने कुरा उदाङ्गो पार्छ, जसले आकर्षकता उच्च जातका महिलाहरूमा मात्र सीमित रहेको सङ्केत गर्छ। सिमरनको फुटेको चियाको कपको अनुभवले कसरी शिक्षित स्थानहरूले पनि सङ्केतिक व्यवहारहरू मार्फत जातीय पृथकीकरण कायम राख्छन् भन्ने देखाउँछ।
यी महिलाहरूले प्रेम सम्बन्ध र सामाजिक गतिशीलतामा अद्वितीय प्रतिबन्धहरूको सामना गर्छन्। सिमरनको साझेदारीले उनको जातका कारण मात्र विरोधको सामना गर्यो, जसले विवाह, एउटा यस्तो क्षेत्र जहाँ महिलाहरूले पहिले नै महत्त्वपूर्ण नियन्त्रणको सामना गर्छन्, कसरी जातीय सङ्घर्षको अर्को रणभूमि बन्छ भन्ने कुरा प्रतिबिम्बित गर्छ।
यी महिलाहरूले सामना गर्ने संस्थागत चुनौतीहरू दैनिक अपमानहरूले अझ बढाउँछन्। महिलाको रूपमा, उनीहरू लैङ्गिक-आधारित अपेक्षाहरूसँग जुध्छन्; सीमान्तकृत जातका सदस्यहरूको रूपमा, उनीहरूले व्यवस्थित बहिष्कारको सामना गर्छन्। यी सामान्य देखिने घटनाहरू उनीहरूको "अन्य" को रूपमा स्थापित स्थितिको निरन्तर सम्झना दिलाउने माध्यम बन्छन्।उनीहरूका कथाहरूले कसरी जात र लैङ्गिकताले भेदभावका विशिष्ट रूपहरू सिर्जना गर्छन् जुन न त उनीहरूको जातका पुरुषहरूले न त उच्च जातका महिलाहरूले अनुभव गर्छन् भन्ने कुरा देखाउँछ – यो दक्षिण एसियाली सन्दर्भमा सामाजिक न्यायको कुनै पनि अर्थपूर्ण दृष्टिकोणका लागि एउटा महत्त्वपूर्ण अन्तर्दृष्टि हो।
मौनता र अस्वीकारभन्दा पर
अनुसूचित जाति समुदायका यी वास्तविक कथाहरूको सङ्ग्रहलाई टुङ्ग्याउँदै गर्दा, म एउटा असहज सत्यको सामना गरिरहेको छु: सहरी दार्जिलिङले प्रगतिशील मनोवृत्तिको एउटा देखावटी अनुहार प्रस्तुत गर्छ जहाँ जातपात कानेखुसी र सूक्ष्म बहिष्कारहरू मार्फत सञ्चालित हुन्छ, जबकि ठीक पर ग्रामीण बस्तीहरू र एकान्त चिया बगानहरूमा, पुरानो तहगत व्यवस्थाहरूले आफ्नो क्रूर पकडलाई बिना कुनै लुकाउछिपाइ कायम राख्छन्। सामाजिक-आर्थिक सिँढीको प्रत्येक तल्लो खुड्किलो र सहरी रेखदेखबाट प्रत्येक माइल टाढा जाँदा पीडाको स्तर तीव्र हुँदै जान्छ, एउटै जिल्लाभित्र समानान्तर संसारहरू सिर्जना गर्दै – एउटा जहाँ जातीय भेदभाव एउटा असहज अन्तर्निहित प्रवाह हो, र अर्को जहाँ यो सामाजिक जीवनको स्पष्ट सङ्गठनात्मक सिद्धान्त बनेर रहन्छ, जसले पुस्ता-पुस्तालाई आफ्नो भारमुनि दण्डहीनताका साथ मिच्दछ (श्नाइडरम्यान, २०१८)।
सायद सबैभन्दा खतरनाक घटना भनेको हाम्रो समाजमा जातपात अप्रासङ्गिक वा पुरानो भइसकेको छ भनी बहाना गर्ने बढ्दो प्रवृत्ति हो। यो सुविधाजनक मिथ्या, कि हामी "जातविहीन" समाजमा बस्छौँ, मुख्यतया अनुसूचित जातिका व्यक्तिहरूको भोगेका अनुभवहरूलाई तुच्छ बनाउन काम गर्छ। जब हामी यी फरक अनुभवहरूलाई सामूहिक नेपाली-भाषी गोर्खा पहिचान र राज्यद्वारा गरिएको उत्पीडनका बृहत् कथाहरू अन्तर्गत समाहित गर्छौँ, हामी प्रभावकारी रूपमा ती आवाजहरूलाई मौन बनाउँछौँ जसले हाम्रै समुदायभित्रको भेदभावबारे सत्य बोल्छन् (तामाङ, २०२०)।
यदि हामी साँच्चै समानता र न्यायमा विश्वास गर्छौँ भने, हामी जातीय भेदभावको सामना गर्दा तटस्थ रहन सक्दैनौँ, किनकि अन्यायको स्थितिमा तटस्थताले सधैँ उत्पीडकलाई फाइदा पुर्याउँछ, उत्पीडितलाई कहिल्यै होइन (फ्रेरे, १९७०)।
अनुसूचित जाति समुदायभित्रका विद्वान् र कार्यकर्ताहरूबाट मूल्यवान अनुसन्धान र पैरवीहरू देखा परे तापनि, उनीहरूका आवाजहरूले मात्र यी संरचनाहरूलाई भत्काउन सक्दैनन्। हामी जो विशेषाधिकार प्राप्त जातमा जन्मेका छौँ, उनीहरूले आफ्नो विशिष्ट स्थितिलाई चिन्नुपर्छ: हामीले यी तहगत व्यवस्थाहरूबाट फाइदा उठाएका छौँ, तिनीहरूलाई नरोइकन, तर हामी तिनीहरूलाई चुनौती दिन रोज्न सक्छौँ। हाम्रा आवाजहरूले विशेष महत्त्व राख्छन् किनभने हामी तिनै प्रणालीहरूमाथि प्रश्न उठाउन इच्छुक छौँ जसबाट हामीले फाइदा उठाएका छौँ (रोय, २०१९)।
यो दोष वा देखावटी सहकार्यको बारेमा होइन, तर आधारभूत न्यायको बारेमा हो। यी वास्तविकताहरूलाई स्वीकार गरेर, यी कथाहरूलाई फैलाएर, र हामीले सामना गर्दा जातीय मनोवृत्तिलाई निरन्तर चुनौती दिएर, हामी यस्तो समाज निर्माण गर्न योगदान गर्छौँ जहाँ मर्यादा जन्मले निर्धारण हुँदैन तर प्रत्येक व्यक्तिको अन्तर्निहित अधिकारको रूपमा चिनिन्छ। यदि हामी साँच्चै समानता र न्यायमा विश्वास गर्छौँ भने, हामी जातीय भेदभावको सामना गर्दा तटस्थ रहन सक्दैनौँ, किनकि अन्यायको स्थितिमा तटस्थताले सधैँ उत्पीडकलाई फाइदा पुर्याउँछ, उत्पीडितलाई कहिल्यै होइन (फ्रेरे, १९७०)।
सन्दर्भहरू:
Ambedkar, B. R. (1936). Annihilation of Caste.
Besky, S. (2014). The Darjeeling Distinction: Labor and Justice on Fair-Trade Tea Plantations in India.
Chalmers, R. (2003). The Quest for Himalayan Harmony: Nepalis in the Darjeeling District of India.
Freire, P. (1970). Pedagogy of the Oppressed. New York: Continuum.
Middleton, T. (2013). Anxious Belongings: Anxiety and the Politics of Belonging in Subnationalist Darjeeling. American Anthropologist, 115(4), 608-621.
Roy, A. (2019). The Caste Question in the Himalayan Region: Politics, Reservations and Dalit Movements.
Sharma, N. (2016). Caste in the Himalayas: The Scheduled Caste Movement in Darjeeling. Journal of South Asian Studies, 32(3), 245-260.
Shneiderman, S. (2018). Rituals of Ethnicity: Thangmi Identities Between Nepal and India.
Subba, T. B. (1992). Ethnicity, State and Development: A Case Study of the Gorkhaland Movement in Darjeeling.
Subba, T. B. (2008). Living in the Hills: Migration, Networks and Livelihoods of Nepalis in India and Beyond.
Tamang, S. (2020). The Politics of Identity in the Eastern Himalayas: Ethnicity, Caste and Belonging in Modern Nepal and India. Himalayan Journal of Sociology and Anthropology, 12(2), 87-103.
कल्याणी राईले खरसाङबाट अङ्ग्रेजी साहित्यमा स्नातक गरेकी हुन् । एकजना नवोदित लेखक, उनी आख्यानको विशाल संसार भित्र आफ्नो आवाज खोज्ने यात्रामा छिन्। दिनमा उनी खरसाङको दार्जिलिङ पोलिटेक्निकमा अप्पर डिभिजन क्लर्कको रूपमा काम गर्छिन्, जहाँ उनले असङ्ख्य मानवीय अनुभवहरूको सामना गर्छिन् जुन प्रायः उनको आख्यानहरूमा रहन्छन्। उनको लेखनको माध्यमबाट, उनले विचारलाई उत्तेजित गर्ने, समानुभूतिलाई प्रेरित गर्ने, र महत्वपूर्ण सामाजिक मुद्दाहरूमा अर्थपूर्ण कुराकानीहरू उठाउने आशा राख्छिन्।
गहन आलेख । पढिसक्दा मन विक्षिप्त बन्यो । त्यस्तो शिक्षित ठाउँमा पनि अझै छुवाछुतको समस्या ? दुःखपूर्ण आश्चर्यले भिजायो । नेपालमा पनि आजको युगमा समेत जातीय भेदभावका अनेक रुप देखा परेका छन् । रुप मात्रै फेरिएका छन् भेदभावका । मानिस चेतनशील प्राणी भनेर घोक्दै आइएको कुरा पनि फिका लाग्छन् मान्छेले मान्छेमाथि नै गर्ने यस्ता भेदभावका घटना पढ्दा, सुन्दा र नजिकैबाट देख्नुपर्दा ।