नदी किनारको कथाहरू

मलाई देवताहरूको बारेमा धेरै थाहा छैन;

तर मलाई लाग्छ कि नदी

एक बलियो खैरो देवता हो - गम्भीर,

अदम्य र असहज।

- टी एस इलियट, 'द ड्राई सेल्भेजेज', फोर क्वार्टेट्स

प्रथम चौकडी | जङ्गू (उत्तर सिक्किम)

सात वर्षीया नोर्कित लेप्चालाई आफ्ना स-साना औँलाहरूमा सङ्ख्या गन्न मन पर्थ्यो। यदि दस पार भयो भने उनले आफ्नो खुट्टाका औँलाहरूमा पनि गणना निरन्तर गर्थिन्। उनी युएनओ द्वारा घोषित लोपोन्मुखको जनजाति सम्बन्धित हुन्। यद्यपि, उनको बुबाको धारणा फरक थियो, उनको विश्वास थियो कि 'जनजाति' विद्वान र राजनीतिज्ञहरूले प्रयोग गर्ने नाम हो। उनी केवल एक जातिका मान्थे आफूलाई… ‘किसान’। आज बिहान, नोर्कितले आफ्नो घरको छेउमा टिस्टा नदी तर्फ दौडने खाली ट्रकहरूको सङ्ख्या गनिन्। उनले अहिलेसम्म बिस गिन्ती गरिन् र आशा गरिन् कि त्यो दिनका लागि यत्ति नै होला वा उनका औँलाहरू गन्ती गर्नाका लागि कम हुनेछन्। उनका बुबा बाँसको टोकरीमा हँसिया, मुनसिनको बोतल, भात हालेको धातुको टिफिन र तिनवटा डल्ले बोकेर झुपडीबाट बाहिर निस्किए। सधैँझैँ, ऊ घाँस र दाउरा खोज्न जङ्गलको बाहिरी भागमा जाँदै थिए।

उनीहरूको गाउँ नजिकै टिस्टा नदीमा बाँध बनिरहेको थियो। बाँध कम्पनीले यो क्षेत्रमा गाउँलेहरूबाट जग्गा किनेको थियो । उनीहरूले बाँधलाई ठुलो पानीको ट्याङ्की मात्रै भएको बताएका थिए । जब उनीहरूले नोर्कितका बुबालाई पैसा दिए, उनले अन्ततः बजाज स्कुटर किन्ने, आफ्नो लामो समयदेखिको सपना पुरा गरे। धेरै दिनको चिन्तन पछि, उनले अन्तत निर्णय गरे कि यो उनीहरूको घरको ठिक तल चम्कनेछ, जहाँबाट उनीहरूको संरक्षक कोङ्गचेन चु¹ बलियो रूपमा रक्षा गर्नेछन्। त्यसयता तेह्र वर्ष बितिसक्यो । अहिले उनलाई बाँध कम्पनीद्वारा गरिने बारम्बार डाइनामाइटको विष्फोटले खोला नजिकको आफ्नो जमिन झैँ आफ्नो पार्किङस्थल पनि भत्किने चिन्ता छ।

उनका बुबा गएपछि, नोर्कित आफ्नो खुट्टाको औँलाहरू गन्न गए। अबेर दिउँसोसम्म, उनले आफ्नो गन्ती बिर्सिए। तर, ट्रकको सङ्ख्या टिस्टाभन्दा तीव्र गतिमा बडिरहेको थियो । पछिल्लो समय हरेक साँझ, माथिल्लो जङ्गु र मङ्गनका बासिन्दाहरूले पनि पाहाडहरूले चर्को गुनासो गर्दैगरेको आवाज निकालेको महसुस गरे। उनीहरूलाई गोप्य रूपमा थाहा थियो कि भूमिसँग खेलेको कारण देवताहरू उनीहरूमाथि क्रोधित छन्। अनि जङ्गलमा कतै, नर्कितको बुबाले मातेको आँखाले पनि स्पष्ट रूपमा देख्न सक्थे कि उनको पुर्खाका तल्लो जङ्गलहरू अब माटो मात्र रहेको भूमि भएको थियो। पहिरोले जमिनलाई खोर्सियो जहाँ कुनै समय हरियाली प्रशस्त थियो। जसै उसले आधा डोको घाँसले भर्‍यो, उसले पवित्र पहाडहरूबाट चर्को आवाज डाँडाका प्रत्येक घाटीमा प्रतिध्वनि सुने। उसले कोङ्गचेन  चुलाई आतङ्कित नजरले हेर्‍यो र करायो, "माफ गर्नुहोस्, मलाई स्कुटर चाहिँदैन"।

दोस्रो चौकडी | चुङ्थाङ (उत्तर सिक्किम)

मुगल सराय (बिहार) का रामु सिंहले सधैँ रेलको कम्पन हुने रेलमार्गभन्दा टाढा एउटा जमिन र घरको आकांक्षा राखेका थिए। तर, बुबाको निधन भएपछि र उनी एक्लो छोरा भएकोले रामुलाई थाहा थियो कि आफ्नी दुई दिदीबहिनीको पहिलो विवाह गर्नुपर्छ । यदी उनले तिनीहरूलाई गाउँमा राम्रो परिवारमा बिहे गराउनु हो भने दाइजोमा मोटरसाइकल, फ्रिज, ल्यापटप अनि एउटा गाई दिनुपर्ने हुन्थ्यो। त्यसकारण, जब उनको गाउँका पुरुषहरूको समूह बाँध कम्पनीले भर्ती गरिरहेको थियो, उनले भर्ना पाए। तलब राम्रै थियो र छ वर्ष काम गरेमा आफ्नो समस्या समाधान हुन्छ र सपना पुरा हुन्छ भन्ने उनको हिसाब थियो। त्यसैले, यहाँ उनी सिक्किमको दुर्गम पाहाडमा पहेँलो हेलमेट र गमबुट लगाएका बिहारीहरूको समूहसँग थिए। काम गाह्रो थियो। उसको सबै छ वर्ष जिद्दी चट्टान छेड्नुमा नै बित्यो। पाहाड हुँदै सुरुङमार्फत टिस्टालाई अर्कै स्थानमा पुर्‍याउने योजना थियो । उनले श्रीमतीलाई मोबाइल किन्न पैसा पठाएका थिए । भगवानको कृपाले उनको घरबाट आउने खबर सधैँ राम्रो हुन्थ्यो। एक दुई दिनमा उनी घर फर्किरहेका थिए। उनले आफ्नो तलबको दश प्रतिशत मात्रै रासन तिर्ने खर्च गर्दै आएका थिए । एक जना गाउँले बाँध कम्पनीको लेखापाल थियो उनलाई आफ्नो बचत खाताको जिम्मा दिइएको थियो।

साँझ चार बजे रामु सुरुङबाट बाहिर निस्किए। त्यहाँभित्र गर्मी बढेको थियो र चुङथाङ उपत्यकाबाट एक्कासी आएको हावाको झोकाले उनलाई फेरि जीवित महसुस गराएको थियो। यो आइतवार साँझ थियो र बाँध स्थलबाट उकालो हिँड्दा, उसले आफ्नो बचत खाता जाँच गर्ने निर्णय गर्‍यो। तर पहिले, उसले आफ्नी श्रीमतीलाई फोन गर्‍यो। फोन लागिरहेको थिएन तर धेरै प्रयासपछि, उनले उनको आवाज सुने। सधैँ जस्तै, समाचार राम्रो थियो, घरमा सबै ठिक थियो। आठ कक्षामा पढेकी उनकी छोरी परीक्षाको तयारीमा थिइन् । फोन गरेपछि सुरुङभित्र पसेका लेखापाललाई भेट्न गए । सुरुङमा करिब एक किलोमिटर पैदल हिडेर उनले लेखापाललाई भेटे, अभिवादन गरे र उनीसित भेट्न आउनुको कारण बताए। डाइनामाइट विस्फोटको सामान्य आवाज पुन प्रतिध्वनित भयो; यसले तिनीहरूलाई चिन्तामा पारेन किनभने तिनीहरू त्यस्ता आवाजहरूसित अभ्यस्त थिए। त्यसपछि जे भयो त्यसले भने उनीहरूलाई उन्मादसित दौडिने बनायो। मैदान र पर्खालहरू एकैसाथ हल्लिए। बलियो ढुङ्गाका पर्खालहरू चर्किएर पतन भयो । त्यहाँ भएका सबैजना प्रवेशद्वारतिर दौडन थाले। साँझको ठिक ६:१० बजेको थियो अनि भूकम्पको म्याग्निच्युड रिक्टर स्केलमा ६.७ थियो। दिन थियो १८ सेप्टेम्बर २०११।

दुई दिन पछि, उद्धार कार्य समूहले बाँध सुरुङमा चार कामदारको मृत्यु भएको घोषणा गर्‍यो। त्यहाँ भित्र अझ धेरै हुन सक्छन् भनेर उनीहरूले बताए। बेपत्ता हुनेमा रामु र लेखापालको नाम पनि रहेको थियो । तिन हप्तापछि, रामुकी श्रीमतीलाई सिक्किमको बाँध कम्पनीका मानव संसाधन अधिकारीको फोन आयो। प्रबन्धकले नराम्रो खबर बाँड्न चाएनन् त्यसैले उनले रामु र उनका साथी गाउँलेहरू घर फर्किरहेका छन् भने। उनीहरू दुई दिनमा पुग्नेछन् भने। उनी खुसी भइन् र रामुलाई फोन गर्ने प्रयास गरिन् तर उनको फोन स्विच अफ भएको देखिन्थ्यो। छ वर्षपछि उनको आगमनको निर्धारित दिनमा, रामुकी श्रीमती, छोरी र दुई दिदीबहिनीहरू मुगल सराई रेलवे स्टेसनमा पर्खिरहेका थिए जुन तिनीहरूको माटोको घरबाट केवल चालिस मिटर टाढा थियो। उनलाई अभिवादन गर्न तिनीहरूले आफ्नो उत्तम लुगा लगाए। उनले आफ्नी छोरीलाई भनिन्, "तिम्रो बुबाले हामीलाई यस पटक नयाँ बलियो घर बनाउनुहुनेछ। अब हामीले बर्खामा पानी र हावाको चिन्ता लिनु पर्दैन। र हो, चलिरहेको रेलहरूद्वारा अब हाम्रो घर हल्लिने छैन। म भूकम्पलाई घृणा गर्छु।"

तेस्रो चौकडी | त्रिवेणी (दक्षिण सिक्किम)

डेभ होफम्यानले आफ्नो मृत बुबाको इच्छा पुरा गर्न आफ्नो कामबाट एक महिनाको बिदा लिएका थिए। फोक्सोको क्यान्सरसँग लडिरहेको एक वर्ष पछि, उनका बुबा रोन होफम्यानको सान फ्रान्सिस्को नजिकैको आफ्नो गृहनगरमा निधन भयो। बुबाको निर्देशन पछ्याउँदै उनले हिमालयको यात्रा गरे। बागडोग्रा एयरपोर्टमा जहाँ उनी सिक्किम भ्रमण गर्न आफ्नो इनर लाइन परमिटका लागि पर्खिरहेका थिए, उनले आफ्नो मृत्युको एक हप्ता अघि लेखेको आफ्नो बुबाको चिठ्ठी दोहोर्‍याएर पढे।

प्रिय डेभ,

मेरो इच्छा पुरा गर्न गाह्रो छ तर मलाई थाहा छ तिमीले प्रयास गर्नेछौ। तिमीलाई थाहा छ कि मैले तिम्रो दिवङ्गत आमालाई मार्च १९६७ मा पेन्टागननजिकै हाम्रो फुल-बोक्ने प्रदर्शनको क्रममा भेटेको थिएँ। हामी गाउँदै थियौं "कपालमा फुल लगाउन नबिर्सनुहोस् ..."। मेरो आवाज नराम्रो छ तर तिम्री आमाले मलाई अँगालो हालेर गीत गाउँदा राम्रो लाग्यो। उनले मलाई रक स्टार जस्तो महसुस गराए। दुई हप्तापछि हामी बिहे गरेर काठमाडौँ सर्‍यौँ। एक दिन हामीले सिक्किमका एक गिटारवादकलाई भेट्यौँ र उनले हामीलाई आफ्नो देशमा निम्तो दिए। हामी उनको ‘साङ्ग्रीला’ मा उनीसँगै रह्यौँ। सिक्किम राज्यमा हाम्रो दस दिनको बसाइको बेला; हामी अग्ला पाहाडहरू, निर्दोष गाउँका मानिसहरू र पवित्र मठहरूले मंत्रमुग्ध थियौँ। तर सबैभन्दा प्रभावशाली दुई नदीहरू थिए, टिस्टा र रङ्गीत। टिस्टा र रङ्गीत नदीको जादुई पानीले हामीलाई सबैभन्दा बढी मोहित बनायो। तिनका बारेमा लोककथा झनै मन छुने थियो । सिक्किमेहरूले कञ्चनजङ्घा हिमालबाट हिउँका दुई गोलाबाट बनेका यी दुई नदीहरू एक केटा र एक केटी हुन् भन्ने विश्वास गर्छन्। हुर्किएपछि उनीहरु प्रेममा परे। यद्यपि, निर्माताले तिनीहरूलाई अलग गर्ने निर्णय गरे। उनीहरूलाई अलग-अलग ठाउँमा राखियो, उत्तरमा टिस्टा (केटी) र पश्चिममा रङ्गीत (केटा)। छोरा, साँचो प्रेमले देवताहरूको इच्छालाई पनि अस्वीकार गर्न सक्छ। उनीहरूले दक्षिणी सिक्किमको त्रिवेणी भन्ने ठाउँमा भेट्ने निर्णय गरे। हो अन्ततः, तिनीहरू त्यहाँ भेटे र त्यसपछि सँगै बगेका छन्। जब तिम्री आमा बित्नुभयो, मैले उनको खरानी टिस्टामा छरेँ । म तिमीलाई मेरो खरानी रङ्गीतमा छरिदिन अनुरोध गर्दछु। आखिर म तिम्री आमालाई भेट्नेछु र हामी दुई खोलाझैँ सदाका लागि सँगै बग्नेछौँ।

तिम्रो बाबा

डेभले आफ्नो परमिटका कागजातहरू प्राप्त गरे र त्यसपछि सिक्किमको लागि प्रि-पेड ट्याक्सीसँग भारा मिलाउन सफल भए। सानो आकारको भुटिया चालकले बताए ट्राफिक जामको सामना नगर्दा दुई घन्टा लाग्छ। सेभोकमा पुगेपछि चालकले सोधे, “हजुर त्रिवेणीमा किन रोकिनु?" डेभले जवाफ दिए, "मेरो बुबाले मानिसहरूलाई भेट्नाका लागि यो राम्रो ठाउँ हो भन्नुभयो।" ड्राइभरले शङ्कालु मुस्कान दियो र गाडी चलाल्यो। कोरोनेसन ब्रिजमा पुगेपछि उसले भन्यो, “सर... त्यो हो टिस्टा नदी”। डेभले खैरो पानी शरीरतिर हेर्‍यो, नदीमा छेउका अव्यवस्थित रूखहरूको प्रतिबिम्बको साथ शान्त थियो। तिनीहरूले दुई घन्टाका लागि ड्राइभ गरे, र डेभले याद गरे कि नदीले जीवन वा गतिको कुनै सङ्केत देखाएको थिएन। उनले अनुमान गरे नदीहरू जीवनभर सँगै बगेर बुढो भएको । केही बेर ओरालो हिडेपछि उनी खोलाको किनारमा पुगे। एक हिन्दू पुजारी अनुष्ठान गर्दै थिए, डेभले सोधे, "नमस्ते! सर, रङ्गीत कुन हो?" देब्रेपट्टिको नदीतिर इसारा गर्दै पुजारीले भने, “नमस्ते !ऊ...रङ्गीत।"

डेभले उनलाई धन्यवाद दिए, त्यसपछि आफ्नो झोला खोले र कलश निकाले। उसले ढक्कन फुकाल्यो। हल्का हावाले खरानीको एक भागलाई उडायो। डेभ अश्रुमय बनेर आफ्नो बुबाको खरानी रङ्गीतमा खन्याए। उसले आफ्नो बुबालाई खोलाको अर्को छेउमा आमालाई भेट्ने प्रतीक्षा गर्‍यो। कालो खरानी खैरो नदीमा मिसियो, तर चलेन। उनले सोचे केही समय लाग्छ र सडकको छेउबाट दृष्य राम्रो हुनेछ । सडक छेउमा पुग्दा चालकले सोधे, “सर, सकियो ? पेलिङ... धेरै टाढा छ। पानी पर्‍यो भने ढुङ्गा खस्छ ।” डेभ "ठिक छ, पाँच मिनेट" भन्दै मुस्कुराए। तर खरानी पानीमा मधुरो धब्बा जस्तै रह्यो; डेभ छक्क परे र चालकलाई सोधे "नदीहरू चल्दैनन्?" चालकले हाँस्दै जवाफ दिए, “बाँध बनिरहेको छ । अब नदी मोटो र अल्छे भएको छ। पानी चल्दैन...”, आफ्नो सीमित अङ्ग्रेजी शब्दावली गुमाएर उनले फहराइरहेको लुङ्दर जस्तै समानान्तर एकतामा दुवै हातले इसारा गरे, "अब खोलाको सर्पिल आकार र माथि-तल छैन।" दस मिनेट पछि, डेभले आफ्नो बुबालाई आमातिर बगिरहेको हेर्न इच्छा त्याग गरे। उनले लामो सास फेरे र कामना गरे, "म आशा गर्छु र प्रार्थना गर्दछु कि तपाईँको यात्रा सुखद होस्!" डेभको इच्छा र प्रार्थना दुई नदीहरूका लागि पनि थियो।

चौथो चौकडी | गेजिङ (पश्चिम सिक्किम)

सोनाम तोप्गे आफ्नो बुढो कुकुर मटसँग टेरेसमा सुतिरहेका थिए। जाडोको घाममा, उनको विचार गेजिङ अदालतमा फर्कियो जहाँ उनका कान्छो छोरा दावा राथोङ चु नदीमा बाँधको प्रस्तावको बारेमा मुद्दा चलाउन निरन्तर जाँदै थिए। अदालतको अन्तिम फैसलासँगै दावा छिट्टै फर्किने थियो । उसले मटलाई थप्थपायो, मटले मधुरा आँखाले उसलाई हेर्‍यो र सुत्नाका लागि ढल्लो पर्‍यो। सोनमले बाँध निर्माण गर्न अनुमति दिएपछि के हुन सक्छ भनेर सोचिन्। एक दिन अघि टासिडिङ गुम्बाका मठाधीश लामा र एक पुरानो साथी फुर्बा बाँधको बारेमा कुरा गर्दा रोएका थिए। जानुअघि लामा फुर्वाले भने, ‘यो नदी पवित्र छ । हाम्रो बुम्चुमा² यसको पानी हुन्छ..."

सोनाम ८२ वर्षका थिए र उनले साधारण महत्वाकांक्षा संग जीवन बिताएका थिए। अन्तिम राजाको पालामा उनी बन विभागमा काम गर्न भर्ना भएका थिए। उनको सेवाले उनलाई सिक्किमभर यात्रा गर्न अनुमति दियो। उत्तर सिक्किमको जेमु ग्लेसियर पार गर्ने बेलायती सर्वेक्षकसँगै गएको उनको सबैभन्दा राम्रो सम्झना थियो। त्यतिबेला उनले सिक्किमको पारिस्थितिकीको महानता देखे, जमिन र नदीहरू शुद्ध र अछुतो थिए। यो जमिनको नागरिक भनिएकोमा उनलाई धेरै गर्व थियो। १९७५ मा सिक्किमको विलय पछि पनि उनले सन् १९९८ मा आफ्नो सेवानिवृत्ति सम्म बन विभागका लागी काम गरिरहे। सोनामका तिन छोरा र एक छोरी थिए। दावा उनको कान्छो सन्तान थियो।

अचानक सोनामको आइफोन बज्यो, लन्डनको कर्पोरेट फर्ममा काम गर्ने जेठो छोराले दिएको उपहार। उनलाई यो आधुनिक विलासिताको बानी थिएन र उनको बुढ्यौलीले उनलाई लगातार फोन कसरी प्रयोग गर्ने भनेर बिर्सन बाध्य बनायो, जबकि दावाले उनलाई अथक रूपमा सिकाएको थियो। दावाको रिसबाट बच्नका लागि, उसले सधैँ सिकेको जस्तै गर्ने गर्थे। सोनाम उठे र भान्साकोठामा काम गरिरहेकी मालबजारकी कामदार मिनालाई बोलाए। उनी साबुनको फिजले ढाकिएको हातसित माथिल्लो तलामा गइन, "ला अजोला³, म भाँडाहरू माझ्दैछु"। सोनामले गनगनायो, “मैले त्यो केटालाई यो कुराको आवश्यकता छैन भनेको थिएँ । यसले मेरो मनको शान्ति भङ्ग गर्छ। कृपया उसलाई भन म सुतिरहेको छु।" मिनाले एङ्ग्री बर्डको नक्सा भएको टिसर्टमा भिजेको हात पुछिन् र फोन उठाए। त्यो दिन उसलाई आफ्नो विदेशका छोरालाई  मधुमेहको औषधि समयमै खाइरहेको छ भनेर बताउन मन लागेन। यतिबेला सम्म मट गइसकेको थियो र सोनामले आफ्नो काख चिसो र खाली पायो।

केही मिनेट पछि दावा आइपुग्यो, ऊ कुर्सीमा बस्यो र लामो सास फेर्‍यो। उसले बिस्तारै आफ्नो अनुहार छोप्दै आँसु पुछ्दै भन्यो, “आपा...हामीले मुद्दा हार्‍यौँ। उनीहरूले दुई सातापछि बाँध निर्माण सुरु गर्नेछन् । मलाई माफ गर्नुहोस्"। सोनाम उठ्यो र दावालाई अँगालो हाल्यो। उनले भने, "मलाई थाहा थियो कि हामी हार्नेछौँ र उनीहरूले अन्तत बाँध बनाउनेछन्। मैले तिमीलाई यस मुद्दाका लागि लड्न आग्रह गरेँ ताकि तिमीले आफ्नै आँखाले देख्न सकोस् हाम्रो भूमिलाई सुरक्षित गर्न आवश्यक छ भनेर । तिमीले धेरै प्रयास गर्‍यौ र अब तिमीले बुझ्यौ पनि। यो अझ महत्त्वपूर्ण हो।" एक अर्कालाई हेरेर दुवै मुस्कुराए । दावा मुस्कुराए किनभने उनी आफ्नो बुबाको प्रतिक्रियाबाट खुसी थिए। सोनाम मुस्कुराए किनभने आफ्नो कान्छो छोराले आफूले सधैँ इच्छा गरेको काम गरेको देखेर सन्तुष्ट थिए। छोराले पनि अब बुबाले जस्तै माटोलाई माया गरिरहेको थियो।

1. कञ्चनजङ्घा पर्वत ↩︎
2. पवित्र पानीको भाँडो ↩︎
3. हजुर बाजे ↩︎