भारतमा, गुराँस सिक्किम र उत्तराखण्डको राज्य रूख हो, यो नागाल्यान्डको राज्य फुल पनि हो। स्थानीय रूपमा हिमालय क्षेत्रमा ‘गुराँस[1]’ वा ‘बुराँस[2]’ भनेर चिनिने यी बिरुवाहरूबारे सर जोसेफ हुकरले आफ्नो १८४८-१८५० सिक्किम भ्रमणको क्रममा व्यापक रूपमा अध्ययन गरेका थिए (सिंह अनि अन्य, २००९)। ‘रोडोडेन्ड्रन’ शब्द ग्रिक मूलको हो, जसमा ‘रोडो’ को अर्थ गुलाब र ‘डेन्ड्रोन’ अर्थ रुख हुन्छ (भट्टाचार्य, २०११)। गुराँस (रोडोडेन्ड्रन) जमिनमा हुने झाडी वा रूखहरू हुन्, कहिलेकाहीँ ‘एपिफाइटिक’[3] र प्राय: सुगन्धित हुन्छन्। तिनीहरू ‘एरिकेसी’[4] परिवारमा सबैभन्दा ठुलो सङ्ख्यामा प्रजातिहरूको सबैभन्दा ठुलो समूह हुन्। भारतमा पाइने अस्सी गुराँस प्रजातिहरू मध्ये, ३९ सिक्किमका मूल निवासी हुन्, जसले यस क्षेत्रलाई गुराँस प्रजातिहरूको महत्त्वपूर्ण भण्डार बनाउँछ (लेप्चा अनि अन्य,२००८)।
यी आदिम फुल फुल्ने बिरुवाहरूले पारिस्थितिक र आर्थिक मूल्य राख्छन्, एक 'किस्टोन[5]' प्रजातिको रूपमा सेवा गर्दै जसको गडबडीले बासस्थानहरू घटाउन सक्छ र सम्बन्धित जैविक विविधतालाई खतरामा पार्न सक्छ (सिंह अनि अन्य, २००९)।
यी आदिम फुल फुल्ने बिरुवाहरूले पारिस्थितिक र आर्थिक मूल्य राख्छन्, एक 'किस्टोन[5]' प्रजातिको रूपमा सेवा गर्दै जसको गडबडीले बासस्थानहरू घटाउन सक्छ र सम्बन्धित जैविक विविधतालाई खतरामा पार्न सक्छ (सिंह अनि अन्य, २००९)। यो जनावरहरूको एक विस्तृत प्रकारका लागि खानाको स्रोत पनि हो, उदाहरणका लागि, गुराँस फुलहरूले किराहरू, चराहरू र पुतलीहरूको समुदायलाई जोगाउँछन् जो बारम्बार परागकणमा निर्भर हुन्छन्। गुराँसले जलवायु परिवर्तनको संवेदनशीलताका कारणले जलवायु परिवर्तनको सूचकको रूपमा पनि काम गर्दछ, तिनीहरूको कोपिलाले वैश्विक उत्तापको अनुगमन गर्ने उपकरणको रूपमा काम गर्दछ (अन्तर्राष्ट्रिय गुराँस सम्मेलन, सिक्किम २०१०)।
फोटो: प्रिया जाधव
भारतमा पाइने अस्सी गुराँस प्रजातिहरू मध्ये, ३९ सिक्किमका मूल निवासी हुन्, जसले यस क्षेत्रलाई गुराँस प्रजातिहरूको महत्त्वपूर्ण भण्डार बनाउँछ (लेप्चा अनि अन्य,२००८)।गुराँस धनी गाउँहरूले प्रायः पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न र स्थानीय हस्तशिल्प र संस्कृति प्रदर्शन गर्न चाडपर्वहरू आयोजना गर्दछन्, जसले भविष्यको संरक्षण प्रयासहरूका लागि यी बिरुवाहरूमा मूल निवासीहरूको निर्भरता बुझ्नु पर्ने आवश्यकतालाई प्रदर्शित गर्दछ।
हिमालयमा, लाली गुराँसको फूलले वसन्तको आगमनको घोषणा गर्दछ। तिनीहरू समुद्र सतहभन्दा १५०० मिटरदेखि ५००० मिटरसम्मको उचाइमा बढ्छन्। यी फुल फुल्ने रूखहरू तिनीहरूको सौन्दर्यका लागि प्रख्यात छन्, धेरै प्रकृति प्रेमीहरूलाई आकर्षित गर्छन् (प्रधान, २०१८)। थप रूपमा, बिरुवाका विभिन्न भागहरू औषधीय उद्देश्यहरू र अन्य उत्पादनहरूका लागि प्रयोग गरिन्छ, जसले स्थानीय समुदायहरूको सामाजिक, सांस्कृतिक र आर्थिक आवश्यकताहरूका लागि यी प्रजातिहरूमा निर्भरता सिर्जना गर्दछ (सिंह अनि अन्य, २००९)। यद्यपि, यो निर्भरताले यी प्रजातिहरूको अस्तित्वलाई खतरामा पार्न सक्छ। सिक्किममा राज्य सरकारले गुराँस प्रजातिको संरक्षण र सम्बर्धन गर्न 'बर्से गुराँस अभयारण्य' स्थापना गरेको छ। गुराँस धनी गाउँहरूले प्रायः पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न र स्थानीय हस्तशिल्प र संस्कृति प्रदर्शन गर्न चाडपर्वहरू आयोजना गर्दछन्, जसले भविष्यको संरक्षण प्रयासहरूका लागि यी बिरुवाहरूमा मूल निवासीहरूको निर्भरता बुझ्नु पर्ने आवश्यकतालाई प्रदर्शित गर्दछ।
गुराँसको बहुआयामिक प्रयोग
फेब्रुअरी २०२० मा, मैले सिक्किम मा ‘बर्से रोडोडेन्ड्रन सेन्चुरी’ नजिकका गाउँहरूमा सामाजिक-पारिस्थितिक क्षेत्र सर्वेक्षण गरेँ। अध्ययनको मुख्य उद्देश्य लालीगुराँसको प्रयोग र यससँग मानिसको सम्बन्ध जान्न थियो। ओखरे र बर्सेमा अर्धसंरचित अन्तर्वार्ताको प्रारम्भिक सर्वेक्षण गरिएको थियो र पर्यटन मौसममा लालीगुराँसमाथिको निर्भरता र बढ्दो मागको मूल्याङ्कन गरिएको थियो। नेपालीबाट हिन्दीमा अन्तर्वार्ता अनुवाद गर्ने श्री पासाङ शेर्पाको सहयोगमा हामीले ६१ घरपरिवारसँग अन्तर्वार्ता लियौँ। उहाँले सहभागीहरूलाई मेरो काम बुझ्न मद्दत गर्नुभयो, जसले मलाई उनीहरूको अन्तर्वार्ता लिनाका लागि सहमति प्राप्त गर्न अनुमति दियो। शेर्पा समुदायले विशेष स्वागत गरे र आफ्ना कथाहरू खुलेर साझा गरेका थिए।
स्थानीय समुदायका लागि गुराँसले ठुलो महत्त्व राख्छ। एक बासिन्दाले भने, “हामीले लामो समयदेखि गुराँस प्रयोग गर्दै आएका छौँ। हामी घाँटीमा अड्किएको माछाको काँडा हटाउन यसको फुल चपाउँछौँ, र कहिलेकाहीँ ठुलो स्वरले यसको नाम लिँदा नै मात्र पनि काँडा निकाल्न सक्छ।”... गुराँसहरू परम्परागत रूपमा स्थानीय समुदायद्वारा प्रयोग गरिएको छ, मुख्य रूपमा औषधीय उद्देश्यका लागि (६०%) र अन्य सामान्य प्रयोगहरूका लागि।
मेरो अनुसन्धानमा, मैले सिक्किम जैविक खेतीमा पूर्ण रूपमा प्रतिबद्ध छ, जसको अर्थतन्त्रमा कृषिले ३५% योगदान पुर्याएको छ र पारिस्थितिक पर्यटनले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। थप रूपमा, गुराँसहरू परम्परागत रूपमा स्थानीय समुदायद्वारा प्रयोग गरिएको छ, मुख्य रूपमा औषधीय उद्देश्यका लागि (६०%) र अन्य सामान्य प्रयोगहरूका लागि।१८०० मिटरको उचाइमा पाइने पहिलो प्रजातिको रूपमा ‘रोडोडेन्ड्रन आर्बोरियम’ व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ, र यसलाई नेपालीमा ‘लाली गुराँस’ भनेर चिनिन्छ। यसले विश्वको सबैभन्दा ठुलो गुराँस भएको ‘गिनिज रेकर्ड’ पनि राख्छ र यसको औषधीय फाइदा र आर्थिक मूल्यका लागि व्यापक रूपमा लोकप्रिय छ। इन्डिया पोस्टले सन् १९७७ मा यो फूलको सम्झनामा पोस्ट टिकट जारी गरेको थियो (श्रीवास्तव, २०११)।
स्रोत :Blogger.com
१८०० मिटरको उचाइमा पाइने पहिलो प्रजातिको रूपमा ‘रोडोडेन्ड्रन आर्बोरियम’ व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ, र यसलाई नेपालीमा ‘लाली गुराँस’ भनेर चिनिन्छ। यसले विश्वको सबैभन्दा ठुलो गुराँस भएको ‘गिनिज रेकर्ड’ पनि राख्छ र यसको औषधीय फाइदा र आर्थिक मूल्यका लागि व्यापक रूपमा लोकप्रिय छ।
धेरै जसो गुराँस प्रजातिहरू विषाक्त मानिन्छन् र प्रायः बेवास्ता गरिन्छ, तर स्थानीय मानिसहरूले अझै पनि तिनीहरूको प्रयोग फेला पारेका छन्। उदाहरणका लागि, ‘गुराँस फाल्कोनेरी’ का फुलहरू विषालु हुने भनिए पनि त्यसको पातलाई घ्युको प्याकेजिङमा प्रयोग गरिन्छ। स्थानीयले बताए यसको पातमा विषाक्तताको मात्रा कम हुने भएकाले उत्पादनलाई चिसो र ताजा लामो दुरीसम्म राख्न सक्छ।
फोटो: प्रिया जाधव
स्थानीय समुदायका लागि गुराँसले ठुलो महत्त्व राख्छ। एक बासिन्दाले भने, “हामीले लामो समयदेखि गुराँस प्रयोग गर्दै आएका छौँ। हामी घाँटीमा अड्किएको माछाको काँडा हटाउन यसको फुल चपाउँछौँ, र कहिलेकाहीँ ठुलो स्वरले यसको नाम लिँदा नै मात्र पनि काँडा निकाल्न सक्छ।” चिसो मौसमसँग सङ्घर्ष गरिरहेका पर्यटकहरूलाई अक्सर ताजा फुलको सुप दिइन्छ जसले पहाडी रोगहरू कम गर्न मद्दत गर्दछ। लाली गुराँसको अर्को महत्वपूर्ण प्रयोग गहुँ खेती मा छ; जब काँडाले छाला छेडेर विष हाल्छ, उमालेका फुलहरू घाउमा लगाइन्छ र फुलको सुप औषधिको रूपमा दिइन्छ। गुराँसका फुलहरू चिया बनाउन पनि प्रयोग गरिन्छ, जसले स्वस्थ शरीर र पाचन प्रणाली निर्माण गर्न मद्दत गर्दछ। यो चिया साना केटाकेटीहरू बिरामी पर्दा उनीहरूलई दिइन्छ। थप रूपमा, यसको चिसो गुणहरूका लागि चिनिने गुराँसका फुलहरूबाट बनेको पेस्ट पोलेको उपचार गर्न प्रयोग गरिन्छ।
गुराँसको बोक्राबाट फर्निचर बनाएर बनेका एक बासिन्दाले भने, “मेरो घरको अलमारी करिब २० वर्षअघिको गुराँसको बोक्राबाट बनेको हो । काठ कडा छ, धेरै वर्षसम्म रहन्छ, र राम्रो पलिससँग एक चमकदार अन्त्य प्रदान गर्दछ। अहिले वन विभागले लालीगुराँसबाट फर्निचर बनाउन प्रतिबन्ध लगाएको छ”। गुराँसको फुल र बोक्रालाई पनि पवित्र मानिन्छ, प्राय: मन्दिर र मठहरूमा पूजाको समयमा प्रस्तुत गरिन्छ, र विभिन्न अनुष्ठानहरूमा प्रयोग गरिन्छ। मैले बात मारेको लगभग ६०% मानिसहरूले दावी गरे, ताजा लाली गुराँसको फूलले ज्वरो, पखाला र बान्ताको उपचार गर्छ।
समुदाय र संरक्षण
गुराँसको दिगो प्रयोगले स्थानीय आजीविकाका लागि थप आशाजनक सम्भावनाहरू प्रस्तुत गर्दछ। उदाहरणका लागि सिक्किम मा ‘बर्से रोडोडेन्ड्रन सेन्चुरी’ ले स्थानीय जनतालाई पर्यटनको माध्यमबाट नयाँ आर्थिक अवसर प्रदान गरेको छ ।
सिक्किम यसको गुराँसको जुस र वाइनका लागि प्रख्यात छ, जसमा फाइदाजनक गुणहरू पनि रहेको मानिन्छ। यी उत्पादनहरूलाई तिनीहरूको मूल्य उद्घाटित गर्न भौगोलिक मान्यता दिनुपर्छ। मलाई विश्वास छ कि यसले गुराँसको महत्त्वलाई बढाउन मद्दत गर्नेछ, जसले स्थानीय मानिसहरूलाई तिनीहरूको मूल्यको कदर गर्न र संरक्षणमा बढी चासो लिन प्रोत्साहित गर्नेछ। बासिन्दाहरूको आफूलाई टिकाउन सक्ने क्षमता गुराँसको फुलहरूको सङ्कलनसँग घनिष्ठ रूपमा जोडिएको छ, जुन ताजा फुलहरूको रूपमा बेचिन्छ वा रसमा प्रशोधन गरिन्छ। यद्यपि, यो गतिविधि हाल जलवायु परिवर्तनले प्रभावित छ। साथै, यसको प्राकृतिक बासस्थानमा प्रजातिहरूको अस्तित्व कायम राख्न फुल सङ्कलनको मात्रामा सीमितताहरू अभ्यास गर्नुपर्छ। मेरो सन् २०२० को अनुसन्धानमा, लाली गुराँसको फुलहरूको थोरै प्रतिशत केही मानिसहरूको घरपछाडि रोपेका रूखहरूबाट सङ्कलन गरिएका थिए, तर अधिकांश फुलहरू झरेका वा जङ्गलबाट जम्मा गरिएको थियो। लगभग, ८०-९०% गुराँसको सङ्कलित फुलहरूबाट रक्सी र जुस बनाइएको थियो। रक्सी सबैभन्दा लोकप्रिय उत्पादनहरू मध्ये एउटा हो। गुराँसको दिगो प्रयोगले स्थानीय आजीविकाका लागि थप आशाजनक सम्भावनाहरू प्रस्तुत गर्दछ। उदाहरणका लागि सिक्किम मा ‘बर्से रोडोडेन्ड्रन सेन्चुरी’ ले स्थानीय जनतालाई पर्यटनको माध्यमबाट नयाँ आर्थिक अवसर प्रदान गरेको छ ।
यस अनुभवले मलाई उचित चेतना र समझको साथमा, साना परिवर्तनहरूले पनि प्रकृतिसँग मानव सह-अस्तित्व बढाउन मद्दत गर्न सक्छ भन्ने महसुस गरायो। आखिर, क्षेत्रको समुदायले संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
‘बर्से रोडोडेन्ड्रन सेन्चुरी’ मा मेरो अनुसन्धानको क्रममा सबैभन्दा रोचक क्षणहरू घरपरिवारको आधारभूत सर्वेक्षण सञ्चालन गर्दा भएको थियो। मैले सोधेको एउटा प्रश्न थियो, "के तपाईँ सौर्य ऊर्जा प्रयोग गर्नुहुन्छ?" मलाई सहयोग गर्ने स्वयंसेवक, श्री पासाङ शेर्पा जो ओख्रेमा 'समद्रुप होमस्टे' पनि चलाउनुहुन्छ, यो प्रश्नलाई ध्यान दिनुभयो र मैले किन यसबारे सोधपुछ गरिरहेको छु भनेर सोधे। मैले उनलाई दिगो ऊर्जा विकल्पको रूपमा सौर्य ऊर्जाको महत्त्वबारे उसलाई भने। देशव्यापी बन्दका कारण केही समयपछि मैले तुरुन्तै राज्य छाड्नुपर्यो। म प्रस्थान गर्नु अघिको दिनको सबैभन्दा राम्रो भाग भनेको श्री शेर्पाले गर्वका साथ मलाई आफ्नो होमस्टेमा नयाँ जडान गरिएको सौर्य बत्ती देखाउँदै यसो भन्नुभयो, "अहिले हाम्रो होमस्टेले पनि दिगोपनतर्फ काम गरिरहेको छ।" यस अनुभवले मलाई उचित चेतना र समझको साथमा, साना परिवर्तनहरूले पनि प्रकृतिसँग मानव सह-अस्तित्व बढाउन मद्दत गर्न सक्छ भन्ने महसुस गरायो। आखिर, क्षेत्रको समुदायले संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
[1] सिक्किम, दार्जिलिङ, कालिम्पोङ र नेपालभरि; ‘रोडोडेन्ड्रन’ लाई नेपाली भाषामा गुराँस भनिन्छ
[2] उत्तराखण्डमा, गुराँसलाई ‘बुरान्स’ भनिन्छ
[3] एक बोट जसले हावा र वर्षाबाट आर्द्रता र पोषक तत्वहरू प्राप्त गर्दछ र सामान्यतया अर्को बोटमा बढ्छ (मेरियम वेबस्टर)
[4] ‘एरिकेसी’ फूल फुल्ने बिरुवाहरूको परिवार हो, जसलाई सामान्यतया ‘हेथ’ वा ‘हेदर’ परिवार भनेर चिनिन्छ, प्रायः अम्लीय र बाँझो अवस्थाहरूमा बढ्छ (विकिपिडिया)
[5] सबै भन्दा राम्रो पारिस्थितिकी तंत्र वा संरचना कायम राख्न आवश्यक मानिने बोट वा जनावरको एक प्रजाति (मेरियम वेबस्टर)
References:
- Bhattacharyaa, D. “Rhododendron Species and Their Uses with Special Reference to Himalaya – A Review. Assam University Journal of Science & Technology: Biological and Environmental Sciences. Vol. 7 Number 1: 161-167, 2011.
- International Conference RHODODENDRONS: CONSERVATION AND SUSTAINABLE USE. 2010. Forest Environment & Wildlife Management Department, Government of Sikkim, Gangtok, Sikkim, India.
- Lepcha L, Basistha B.C, et al. Understanding Significant Value of Rhododendron arboreum Smith Scarleti of Sikkim, India. International Journal of Engineering Science and Innovative Technology. Volume 3. ISSN: 2319-5967, 2014
- Pradhan, K. Rhododendron in the Sikkimese Himalaya, and the J.D. Hooker Chapter. Rhododendrons International Volume 2, 2018. Part 1 - Rhododendron Organisations in Countries with American Rhododendron Society Chapters the Online Journal of the World’s Rhododendron Organizations, 2018.
- Singh, K.K. Notes on the Sikkim Himalayan Rhododendrons: A taxa of great conservation importance. Turkish Journal of Botany. (33)4, 2009.
- Srivastava P. Rhododendron Arborium: An Overview. Journal of Applied Pharmaceutical Science 02 (01); 2012: 158-162
प्रिया जाधव मुम्बईको भवन कलेजबाट ‘जैविक विविधता, वन्यजन्तु संरक्षण र व्यवस्थापन’ मा स्नातकोत्तर गरेकी वन्यजन्तु अनुसन्धानकर्ता हुन्। उनको अनुसन्धान पारिस्थितिकीभित्र मानिस र प्रकृति बिचको सम्बन्धमा केन्द्रित छ। हाल, उनी ‘ताडोबा अन्धारी टाइगर रिजर्भ’ मा एउटा परियोजनामा काम गरिरहेकी छिन्, जहाँ उनी ठुला स्तनधारी प्राणीहरूका स्थानीय धारणाहरू अध्ययन गरिरहेकी छिन् र मानव-वन्यजन्तुको अन्तरक्रियाको अन्वेषण गरिरहेकी छिन्।
