दार्जिलिङलाई पाहाडको स्वर्ग मानिन्छ, तर यसको सेरोफेरोलाई कालो छायाले ढाकिरहेको छ। चिया बगान र यसको उत्तर-औपनिवेशिक वास्तविकतामा घुम्ने खेलौना ट्रेनहरूको चित्रमय दृश्यात्मक धारणाभन्दा उता, लागुपदार्थको महामारीले यस क्षेत्रलाई चुनौती दिइरहेको छ। यो सङ्कटले समाजका सबै तहका घरपरिवारमा प्रवेश गरेको छ र त्यहाँका बासिन्दाहरूलाई निकै चिन्तित बनाएको छ। युवा वयस्कहरू विशेष गरी संवेदनशील हुन्छन्, तिनीहरूको सङ्घर्ष लत बसेकाहरूलाई कलङ्कित गर्ने र यसका पीडितहरूलाई सीमान्तकृत गर्ने समुदायले विस्तार गरेको छ। म यस सङ्कटको जरासम्म पुग्न चाहन्छु। सर्वप्रथम, लतको जटिल प्रकृति बुझ्न आवश्यक छ- यो एक गाडा मस्तिष्क अवस्था हो जुन युक्तिगत विचारहरूमाथि हावी हुने अनियन्त्रित आग्रहहरूद्वारा चिन्हित गर्न सकिन्छ (लेम्बके,२०२१)। यो लेख पदार्थ दुरुपयोगमा केन्द्रित छ, तर लत जुवा, सामाजिक सञ्जाल, पोर्नोग्राफी, किनमेल, र काम जस्ता विभिन्न रूपहरूमा प्रकट हुन्छ (यङ, २०१८)। दार्जिलिङमा बढ्दो सङ्कटले तत्काल समग्र हस्तक्षेपको माग गरेको छ। तर यस महामारीको उत्पत्तिलाई बुझेर मात्र हामीले प्रभावकारी र दिगो समाधानहरू सिर्जना गर्न सक्छौँ जसले यसका मानिसहरूलाई लतको बलियो पकडबाट जोगाउनेछ।
हाल, लागुऔषध दुर्व्यसन एक दुर्लभ घटनाबाट दार्जिलिङमा महत्त्वपूर्ण सामाजिक र स्वास्थ्य सङ्कटमा परिणत भएको छ
विभिन्न प्रकारका लत विनाशकारी हुन सक्छ, लागुपदार्थको लत दार्जिलिङमा प्रमुख सङ्कटको रूपमा देखा परेको छ। पदार्थको दुरुपयोगमा वृद्धि धेरै अन्तरसम्बन्धित कारकहरूबाट उत्पन्न हुन्छ:
भूगोल: दार्जिलिङको दुर्गम भूभाग र अन्तर्राष्ट्रिय सिमानाको निकटताले यसलाई लागुपदार्थको तस्करीको जोखिममा पार्छ (लामा र सरकार, १९८६)। दुर्गम क्षेत्रहरूले अवैध गतिविधिहरूका लागि आवरण प्रदान गर्दछ र प्रभावकारी कानुन प्रवर्तनलाई चुनौती दिन्छ (सन्डेल, २००५)। पाहाडी बस्तीहरूमा छरिएका जनसङ्ख्याले सामुदायिक प्रहरी परिचालन र गैरकानुनी गतिविधिहरूको प्रतिक्रियालाई जटिल बनाउँछ (विन्डेल, २०१३)। यद्यपि यी भौगोलिक कारकहरूले प्रत्यक्ष रूपमा लागुपदार्थको तस्करीलाई बढाउने नभए पनि, तिनीहरूले सहज अवस्थाहरू सिर्जना गर्छन्।
अर्थतन्त्र: सीमित आर्थिक अवसर र बेरोजगारीले पदार्थको दुरुपयोगमा वृद्धि गराउँछ (लामा र पटेल, २०२२)। अपर्याप्त औद्योगिक विकासले कम रोजगारीको सम्भावना सामना गरिरहेका युवाहरूमा निराशा पैदा गर्छ। जबकि पर्यटनले केही आय प्रदान गर्दछ, देखिनसक्ने आर्थिक असमानताहरूले लाभ लिन नपाएहरूमा निराशा निम्त्याउन सक्छ अनि सम्भावित रूपमा लागुपदार्थको प्रयोगको जोखिम बढ्छ (विल्सन, १९९६)।
सीमित आर्थिक अवसर र बेरोजगारीले पदार्थको दुरुपयोगमा वृद्धि गराउँछ (लामा र पटेल, २०२२)...युवा बेरोजगारी र सामाजिक विभाजनको प्रणालीगत मुद्दाहरूलाई सम्बोधन नगरी छोडेर आर्थिक लाभहरू प्रायः केही सरोकारवालाहरू बिच केन्द्रित हुन्छन् (माथुर, २०१८)
पर्यटन डिकोटमी: पर्यटनले आवास, स्थानीय आकर्षण, रेस्टुरेन्ट र यात्रा सेवाहरू मार्फत राजस्व र रोजगारी ल्याउँछ, सँगै यसले नकारात्मक परिणामहरू पनि दिन्छ। वर्तमान मौसमी पर्यटन मोडेलले व्यापक सामुदायिक विकास र दिगोपनमा विरलै लगानी गर्छ। युवा बेरोजगारी र सामाजिक विभाजनको प्रणालीगत मुद्दाहरूलाई सम्बोधन नगरी छोडेर आर्थिक लाभहरू प्रायः केही सरोकारवालाहरू बिच केन्द्रित हुन्छन् (माथुर, २०१८)। यसले हाम्रा परम्परागत पूर्वी मूल्यमान्यताहरूभन्दा फरक मूल्य र प्रभावहरूको साथसाथै आर्थिक असमानताहरूको बढ्दो जोखिमको माध्यमबाट युवाहरूमा लागुपदार्थ दुरुपयोगमा योगदान पुर्याउँछ (मजुमदार, २०२३)।
धेरै परिवारहरूमा मद्यपानको पीढीगत ढाँचाहरू देखिन्छ, जहाँ युवाहरूले साक्ष्य व्यवहारलाई सामान्य रूपमा आन्तरिकीकरण गरिएकाले आघात पुस्तौँसम्म रहन्छ (मेट, २००८)
मद्यपान र पीढीगत आघात: दार्जिलिङमा, रक्सी-जाँडको उपभोगलाई उत्सव, अनुष्ठान र उपासनामा समावेश गरी सामाजिक र सांस्कृतिक ढाँचामा गाँसिएको छ। यो सामान्यीकरणले युवा पुस्ताहरूलाई मदिरासित चाँडै नजिक पार्दछ, बढ्दो लत जोखिम (बेनोइट र ब्लेस, २०२०)। धेरै परिवारहरूमा मद्यपानको पीढीगत ढाँचाहरू देखिन्छ, जहाँ युवाहरूले साक्ष्य व्यवहारलाई सामान्य रूपमा आन्तरिकीकरण गरिएकाले आघात पुस्तौँसम्म रहन्छ (मेट, २००८)।
समुदायहरूले प्राय लतलाई स्वास्थ्य समस्याको सट्टा नैतिक असफलताको रूपमा हेर्छन् ...कलङ्का रूपमा हेरिनेसहित उपचार विकल्पहरूको बारेमा सीमित ज्ञानले सामाजिक बहिष्कार र मद्दत लिने अनिच्छालाई निम्त्याउँछ (मेट, २००८)
सचेतना र स्वास्थ्य सेवाको अभाव: लागुऔषध दुर्व्यसनको केही पहिचान भए पनि, बुझाइ अपर्याप्त छ। समुदायहरूले प्राय लतलाई स्वास्थ्य समस्याको सट्टा नैतिक असफलताको रूपमा हेर्छन् (मेट, २००८)। कलङ्का रूपमा हेरिनेसहित उपचार विकल्पहरूको बारेमा सीमित ज्ञानले सामाजिक बहिष्कार र मद्दत लिने अनिच्छालाई निम्त्याउँछ (मेट, २००८)। स्वास्थ्य सेवा सुविधाहरू, विशेष गरी विशेष लत उपचार केन्द्रहरू अपर्याप्त छन्। भारतको संविधानको धारा ४७-ले सार्वजनिक स्वास्थ्य र औषधि निषेधका लागि राज्यको जिम्मेवारी तोकेको छ, तर दार्जिलिङको चिकित्सा, स्वास्थ्य सेवा, र पुनर्वास सुविधाहरू अपर्याप्त छन् (बज्रोय, एस एट अल, २०२०)। पश्चिम बङ्गालमा प्रत्येक उप-डिभिजनमा एउटा मात्र 'ओरल प्रतिस्थापन थेरापी केन्द्र' छ, हप्तामा २-३ दिन मात्र सञ्चालन हुन्छ। एम्समा रहेको नेसनल ड्रग डिपेन्डेन्स ट्रिटमेन्ट सेन्टर (NDDTC) को २०१८ अध्ययनले भारतमा विशेष व्यसन उपचार सुविधाहरूमा प्रतिव्यक्ति सबैभन्दा कम लगानी पश्चिम बङ्गालमा रहेको कुरा प्रकाश पारेको छ। हालसम्म, 'कृपा फाउन्डेशन' (१९८६ मा स्थापित) दार्जिलिङ जिल्लाको एकमात्र पुनर्वास सुविधा थियो। सिलगढीमा निजी सुविधाहरूमा केही वृद्धि भएता पनि, बढ्दो समस्याका लागि सेवाहरू अपर्याप्त छन्।
एम्समा रहेको नेसनल ड्रग डिपेन्डेन्स ट्रिटमेन्ट सेन्टर (NDDTC) को २०१८ अध्ययनले भारतमा विशेष व्यसन उपचार सुविधाहरूमा प्रतिव्यक्ति सबैभन्दा कम लगानी पश्चिम बङ्गालमा रहेको कुरा प्रकाश पारेको छ। हालसम्म, 'कृपा फाउन्डेशन' (१९८६ मा स्थापित) दार्जिलिङ जिल्लाको एकमात्र पुनर्वास सुविधा थियो। सिलगढीमा निजी सुविधाहरूमा केही वृद्धि भएता पनि, बढ्दो समस्याका लागि सेवाहरू अपर्याप्त छन्
असक्षम कानुन प्रवर्तन र छिटो पैसा कमाउने लोभ: लागुपदार्थ बेचबिखनले छिटो पैसा खोज्ने बेरोजगार युवाहरूलाई आकर्षित गर्छ। अपर्याप्त कानुन प्रवर्तन र भ्रष्टाचारले तस्करहरूमा दण्डहीनताको भावना सिर्जना गर्दछ (लामा र खवास, २००९)। यसबाहेक, लागुऔषध व्यापारीहरू र भ्रष्ट कानुन प्रवर्तनकर्ताहरू बिचको गठबन्धनले अभियोगको डरलाई कम गर्छ, धेरै युवाहरूलाई व्यापारमा सामेल हुन प्रोत्साहित गर्छ (चटर्जी, २००४)। यसले समुदाय र भावी पुस्तालाई नोक्सान पुर्याउने तस्करी र पदार्थ दुरुपयोगको चक्रलाई निरन्तरता दिन्छ।
यसबाहेक, लागुऔषध व्यापारीहरू र भ्रष्ट कानुन प्रवर्तनकर्ताहरू बिचको गठबन्धनले अभियोगको डरलाई कम गर्छ, धेरै युवाहरूलाई व्यापारमा सामेल हुन प्रोत्साहित गर्छ (चटर्जी, २००४)। यसले समुदाय र भावी पुस्तालाई नोक्सान पुर्याउने तस्करी र पदार्थ दुरुपयोगको चक्रलाई निरन्तरता दिन्छ
गोर्खाल्यान्डको माग केवल क्षेत्रीय दाबी मात्र थिएन तर सामूहिक पहिचानको गहिरो अभिव्यक्ति र शोषणकारी बङ्गाली-प्रधान प्रशासनिक संरचनाहरूबाट आर्थिक र सांस्कृतिक स्वायत्तता पुन: प्राप्त गर्ने हताश प्रयास थियो। आन्दोलनको समयमा र पछि बढ्दो बेरोजगारी र आर्थिक कठिनाइले युवाहरूलाई लड्ने संयन्त्रको रूपमा लागुपदार्थ दुरुपयोगतर्फ धकेल्यो (भट्टाचार्य, २००८)
१९८६ को गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन र त्यसपछिका आन्दोलनहरू: आन्दोलन दार्जिलिङको औपनिवेशिक विरासतमा जरा गाडिएको पहिचान, सीमान्तीकरण र आर्थिक विस्थापनको जटिल आख्यानको रूपमा उभियो। ऐतिहासिक रूपमा, क्षेत्र, मूल रूपमा सिक्किमको एक हिस्सा र पछि १८३५ मा ब्रिटिसद्वारा लिजमा लिएको यो ठाउँ, जातीय र आर्थिक पहिचानको विवादित स्थान बन्यो। सङ्ख्यात्मक बहुमत भए पनि नेपाली भाषी गोर्खा समुदायले प्रणालीगत राजनीतिक र आर्थिक बहिष्कारको अनुभव गरेको छ। बिनय राई र मदन तामाङ जस्ता विद्वानहरूका अनुसार आन्दोलनले दशकौँको संरचनात्मक सीमान्तीकरणलाई प्रतिक्रिया दिएको थियो, जहाँ समुदायले राजनीतिक प्रतिनिधित्व र आर्थिक अवसरहरूबाट टाढा भएको महसुस गर्यो। चिया बगानहरू, आर्थिक रूपमा महत्त्वपूर्ण हुँदा अर्ध-सामन्ती प्रणाली अन्तर्गत सञ्चालन भयो जसले आर्थिक कमजोरीलाई निरन्तरता दियो। यो सीमान्तीकरणले सीमित औद्योगिक विकास, उच्च बेरोजगारी दर, र न्यूनतम सामाजिक गतिशीलताको साथ, निरन्तर आर्थिक अनिश्चितता सिर्जना गर्यो। गोर्खाल्यान्डको माग केवल क्षेत्रीय दाबी मात्र थिएन तर सामूहिक पहिचानको गहिरो अभिव्यक्ति र शोषणकारी बङ्गाली-प्रधान प्रशासनिक संरचनाहरूबाट आर्थिक र सांस्कृतिक स्वायत्तता पुन: प्राप्त गर्ने हताश प्रयास थियो। आन्दोलनको समयमा र पछि बढ्दो बेरोजगारी र आर्थिक कठिनाइले युवाहरूलाई लड्ने संयन्त्रको रूपमा लागुपदार्थ दुरुपयोगतर्फ धकेल्यो (भट्टाचार्य, २००८)। आन्दोलनको मनोवैज्ञानिक प्रभावले गहिरो दाग छोड्यो, कठिन वास्तविकताहरूबाट पलायनको रूपमा बढ्दो पदार्थको दुरुपयोगमा योगदान पुर्यायो।
सामाजिक कलङ्क र पारिवारिक सम्मानका चिन्ताहरूले प्राय व्यसन समस्याहरू लुकाउने कारक बन्दछ, जसले तिनीहरूलाई बिग्रन अनुमति दिन्छ (मेट, २००८)। त्यसमाथि, भौगोलिक अलगाव, सीमित पूर्वाधार, र आर्थिक समस्याहरूले उपचार र रोकथाम सेवाहरूमा पहुँचलाई सीमित गर्दछ। हाल, लागुऔषध दुर्व्यसन एक दुर्लभ घटनाबाट दार्जिलिङमा महत्त्वपूर्ण सामाजिक र स्वास्थ्य सङ्कटमा परिणत भएको छ। यो जटिल समस्याले सामाजिक-राजनीतिक र आर्थिक दुवै चुनौतिहरूलाई सम्बोधन गर्ने व्यापक दृष्टिकोणको आवश्यकता छ। दार्जिलिङमा लागुपदार्थको लत विरुद्ध लड्न प्रभावकारी समाधानहरू विकास गर्नाका लागि यी अन्तरसम्बन्धित कारकहरू बुझ्न महत्त्वपूर्ण छ।
रिकभरीको आवाजहरू: धिरज प्रधानसँगको कुराकानी
लतबाट पुनर्स्थापनासम्मको उनको यात्रा 'उत्थान' सालबारी, सिलगढीमा स्थापना गरेको पुनर्वास केन्द्र मार्फत सशक्त रूपमा साकार भएको छ
श्री धिरज प्रधान, आफ्नो ४० को दशकको प्रारम्भमा, निको पार्ने र सामुदायिक रूपान्तरणको एक प्रभावशाली मूर्त रूप हो। दुई दशकको संयमताको साथ, उनी व्यक्तिगत सङ्घर्षबाट उभिएर दार्जिलिङ पाहाडमा लागुपदार्थ दुरुपयोगसँग लडिरहेका व्यक्तिहरूका लागि आशाको किरण बनेका छन्। लतबाट पुनर्स्थापनासम्मको उनको यात्रा 'उत्थान' सालबारी, सिलगढीमा स्थापना गरेको पुनर्वास केन्द्र मार्फत सशक्त रूपमा साकार भएको छ । उनको आख्यानले लतको जटिलता र त्यसबाट मुक्त हुने यात्रामा काँचो, प्रसोधन नगरिएको नजर प्रदान गर्दछ।
- तपाईँलाई लत लाग्ने प्रारम्भिक मनोवैज्ञानिक र वातावरणीय कारकहरू के थिए?
धिरज: मेरो लतको प्रवृति प्रारम्भिक बाल्यकालको पारिवारिक सङ्कटबाट उत्पन्न भएको हो। मेरा आमाबाबुको बिछोडले एक डरलाग्दो र असुरक्षित व्यक्तित्वलाई पोषण गर्ने रिक्तता सिर्जना गर्यो। भरपर्दो अभिभावकीय सहाराहरू बिना, मैले उचित आत्म-मूल्य विकास गर्न सकिनँ। मेरो प्रारम्भिक वर्षहरूमा "पर्याप्त राम्रो" र योग्य हुनुको महत्त्वपूर्ण अवधारणाहरू हराएका थिए, जसले मलाई आन्तरिक अपर्याप्तता र कम मनोबलको बनाइदियो।
- यी प्रारम्भिक अनुभवहरू व्यापक सामाजिक वातावरणसँगको तपाईँको अन्तरक्रियामा कसरी प्रकट भए?
धिरज: परिवारभन्दा बाहिरको संसारसँग संलग्न हुँदा मेरो अपर्याप्त सामना गर्ने संयन्त्रहरू प्रकट भयो। मेरो डर, विशेष गरी शारीरिक रूपले भेट्न पर्दाको समयमा, मलाई अधिक दृढ साथीहरूबाट अलग राख्छ। मैले जटिल सामाजिक गतिशीलता र सांस्कृतिक मान्यताहरूसँग सङ्घर्ष गरेँ। भौतिक सुख-सुविधाका साथ साथीहरूलाई हेर्दा मभित्र अभावको भावनालाई बढायो।
- मादक लत व्यवहार तर्फ तपाईँको आकर्षणको प्रारम्भिक चरणहरू वर्णन गर्न सक्नुहुन्छ?
धिरज: मेरो लततिर बढ्ने प्रक्रिया असुविधा र सामाजिक अलगावसित खराब अनुकूल बचाउ जस्तो प्रतिक्रियाको रूपमा सुरु भयो। म ती व्यक्तिहरूतर्फ आकर्षित भएँ जसमा मसँग अभाव भएको गुणहरू थिए - साहस र प्रभुत्व। यसले मलाई अकादमिक रूपमा कमजोर र विघटनकारी साथीहरूसँग सम्बद्ध गाँस्न प्रेरित गर्यो। अकादमिक सफलताको चाह भए पनि, पीडा र सामाजिक सम्बन्धको आवश्यकताले मेरो निर्णयलाई जित्यो।
मेरो लततिर बढ्ने प्रक्रिया असुविधा र सामाजिक अलगावसित खराब अनुकूल बचाउ जस्तो प्रतिक्रियाको रूपमा सुरु भयो...अकादमिक सफलताको चाह भए पनि, पीडा र सामाजिक सम्बन्धको आवश्यकताले मेरो निर्णयलाई जित्यो
- पदार्थको प्रयोगको साथ तपाईंको प्रारम्भिक अनुभवहरू कसरी विकसित भयो?
धिरजः लागुऔषधभन्दा पहिले सामाजिक मान्यताभन्दा बाहिरको अभिनय गर्न थालेँ । सुरु-सुरुमा घृणादेखाए पनि, मैले चुरोट र चुरोट खान थालेँ, जुन भिन्नता र साहसको माध्यम बन्यो। यी अनुभवहरूले गाँजासहित गम्भीर पदार्थको दुरुपयोगका लागि आधार तयार पारिदिए। सुरुमा, मैले यी गतिविधिहरूलाई नकारात्मक व्यवहारको सट्टा विद्रोह र आत्म-दाबीको रूपमा हेरेँ।
- लागु पदार्थको दुरुपयोग अझ गम्भीर बनेर जानुको कारण के थियो?
धिरज: निर्णायक क्षण प्रिस्क्रिप्सन चक्कीहरू, विशेष गरी एक मांसपेशी आराम दिने औषधिको साथ आयो। उपभोग पछि तत्काल मनोवैज्ञानिक अवस्था परिवर्तनले एक शक्तिशाली जुडाउ सिर्जना गर्यो। डर, अवरोध, र प्राथमिक सामना गर्ने संयन्त्रको रूपमा मनस्थिति परिवर्तन खोज्ने ढाँचा सुरु गर्दै असुरक्षाबाट अचानक राहतले परिवर्तनकारी भाव महसुस गरायो।
- पदार्थहरूसँग तपाईँको सम्बन्ध कसरी विकसित भयो?
धिरज: मेरो पदार्थको प्रयोग जारी रहँदा, म तिनीहरूको भावना हेरफेर गर्ने शक्तिमा अभ्यस्त भएँ। नकारात्मक परिणामहरूको प्रारम्भिक अभावले यो व्यवहारलाई बलियो बनायो। म कडा ड्रग्समा जति गहिरो डुब्न थाले, बाहिरी संसार शत्रुतापूर्ण बन्यो, जबकि लागुपदार्थ-प्रेरित स्थिति मेरो आश्रयस्थल बने। लागुपदार्थको प्रयोग अन्ततः मेरो अस्तित्वको केन्द्रविन्दु बन्यो।
मेरो लतले जीवनका सबै पक्षहरू - काम, सम्बन्ध, र परिवारलाई नष्ट गर्यो। मेरी आमालाई धेरै दुःख भयो। सबै भत्किए पनि, छोड्ने मेरो दिमागमा कहिल्यै आएन। मैले ड्रग्सलाई दोष दिन अस्विकार गरेँ, बरु मेरो पीडाका लागि सबैलाई र अरू सबैलाई दोष लगाइदिएँ
- तपाईँको लतले तपाईंको दैनिक जीवन र व्यवहारलाई कसरी असर गर्यो?
धिरज: लतले मेरो अस्तित्वलाई मौलिक रूपमा परिवर्तन गर्यो। मेरो ध्यान पूर्णतया लागुपदार्थ खरिद र प्रयोगमा सर्यो। एउटै सान्त्वना परिवर्तन गरिएको ड्रग-प्रेरित वास्तविकताबाट आयो। यो एकल खोजले नैतिक सम्झौता र आपराधिक व्यवहार - धोखा, चोरी, हिंसा, र लागुपदार्थ बेचबिखन निम्त्यायो। लत "धूर्त, चकित पार्ने, र शक्तिशाली" थियो।
- कुन बिन्दुमा तपाईँले महसुस गर्नुभयो कि तपाईँको लागुपदार्थको प्रयोगले तपाईँको वरपरका मानिसहरूलाई असर गरिरहेको छ?
धिरज: मेरो लतले जीवनका सबै पक्षहरू - काम, सम्बन्ध, र परिवारलाई नष्ट गर्यो। मेरी आमालाई धेरै दुःख भयो। सबै भत्किए पनि, छोड्ने मेरो दिमागमा कहिल्यै आएन। मैले ड्रग्सलाई दोष दिन अस्विकार गरेँ, बरु मेरो पीडाका लागि सबैलाई र अरू सबैलाई दोष लगाइदिएँ।
- तपाईँले मद्दत खोज्ने बारे सोच्नुभएको के कुनै एउटा मोड थियो?
धिरज: मैले जानीजानी छोड्ने निर्णय गरेको थिइनँ। ड्रगको प्रभावमा, मलाई भव्यताको भ्रम थियो। तर एउटा घटनाले मलाई चकित बनायो, मैले मेरो लतका कारण पैसाका लागि सिलगढीमा एक साथीको नयाँ नोकिया फोन चोर्ने प्रयास गरेँ। समातिएपछि म दार्जिलिङतिर भागेँ । बाटोमा, मैले एकजना भूतपूर्व सहपाठी-सिपाहीलाई भेटेँ, जसले मलाई म कति तल झरेको थिएँ, त्यसको सामना गर्न बाध्य बनाए।
- तपाईँले आफ्नो चट्टान जस्तो बलियो लतको जरामा प्रहार गर्दा कसरी सामना गर्नुभयो र तपाईँको निको हुने यात्रा कसरी सुरु भयो?
धिरज: दार्जिलिङमा, खरसाङको सेन्ट अल्फोनसस स्कुलका मेरा पूर्व प्रधानाध्यापक फादर किन्ले छिरिङ सेन्ट जोसेफ स्कुलमा हुनुहुन्थ्यो भन्ने थाहा पाएपछि म उहाँलाई भेट्न गएँ पैसा खोज्दै। बरू, उहाँले मेरो लतका लागि मद्दत प्रस्ताव गरे। पुरै इमानदार नभए पनि म सहमत भएँ। मलाई ‘कृपा फाउन्डेसन’ मा निर्देशित नोट लेख्ने उनको सरल कार्य मेरो जीवनको टर्निङ प्वाइन्ट बन्यो। मैले महसुस गरेँ कि कसैको मनसाय निको हुने नभए पनि परिवर्तनका निर्णायक क्षणहरू अप्रत्याशित रूपमा उत्पन्न हुन सक्छन्।
मलाई ‘कृपा फाउन्डेसन’ मा निर्देशित नोट लेख्ने फादर किन्लेको सरल कार्य मेरो जीवनको टर्निङ प्वाइन्ट बन्यो। मैले महसुस गरेँ कि कसैको मनसाय निको हुने नभए पनि परिवर्तनका निर्णायक क्षणहरू अप्रत्याशित रूपमा उत्पन्न हुन सक्छन्
धिरजसँगको मेरो कुराकानीको क्रममा हामीले दार्जिलिङका युवाहरूमा लतको व्यापक प्रभावबारे पनि छलफल गर्यौँ। पुनर्वास केन्द्र अपरेटरको रूपमा उनको हेराइले क्षेत्रीय पदार्थ दुरुपयोग ढाँचाहरूमा अद्वितीय अन्तरदृष्टि प्रदान गर्यो।
- दार्जिलिङमा लागुऔषध दुर्व्यसनको वृद्धिमा योगदान पुर्याउने प्राथमिक मनोवृत्ति के हो भनी तपाईं विश्वास गर्नुहुन्छ?
धिरज: हामीले विशेष गरी युवाहरूमाझ मनोरञ्जनात्मक गाँजाको प्रयोगलाई सानो सम्झिने समस्याग्रस्त प्रवृत्ति देखिरहेका छौँ। यो आकस्मिक मनोवृत्ति लत वृद्धितिर लिएर जाने एउटा प्रमुख कारक हो। यसलाई परम्परागत अभ्यासहरूसँग बराबरी गर्छन् वा यो रक्सीभन्दा सुरक्षित छ भनी तर्क गर्दै धेरै स्थानीयहरूले गाँजा धुम्रपानलाई हानिकारक नरहेको मान्छन् । कहिलेकाहीँ गाँजाको प्रयोगको रूपमा सुरु हुने कुरा अक्सर गम्भीर पदार्थ दुरुपयोगको प्रवेशद्वार बन्छ। तब प्रयोगकर्ताहरू लागु पदार्थमा बानी हुन्छन् र अझ खतरनाक पदार्थहरूतिरको सङ्क्रमणसित अझ बलियो नशाको अवस्था खोज्छन्।
हामीले विशेष गरी युवाहरूमाझ मनोरञ्जनात्मक गाँजाको प्रयोगलाई सानो सम्झिने समस्याग्रस्त प्रवृत्ति देखिरहेका छौँ ...कहिलेकाहीँ गाँजाको प्रयोगको रूपमा सुरु हुने कुरा अक्सर गम्भीर पदार्थ दुरुपयोगको प्रवेशद्वार बन्छ। तब प्रयोगकर्ताहरू लागु पदार्थमा बानी हुन्छन् र अझ खतरनाक पदार्थहरूतिरको सङ्क्रमणसित अझ बलियो नशाको अवस्था खोज्छन्
- के कुनै स्थानीय कारकहरू छन् जसले यो समस्यालाई बढाउँछ?
धिरज: नेपाल, बङ्गलादेश र भुटानसँगको सीमा जोडिएको लागुऔषध ओसारपसारका मार्गहरूसँगको हाम्रो निकटताले गाँजादेखि खतरनाक पदार्थसम्मको प्रगतिलाई सजिलो बनाउँछ। लागु पदार्थको ढोकाका रूपमा मौलिक चुनौती गाँजा जस्ता कुरालाई व्यापक रूपमा कम हानिकारक मान्नु हो। यो गलत धारणाले हाम्रो क्षेत्रमा लागुपदार्थ दुरुपयोगलाई प्रभावकारी ढङ्ग सम्बोधन गर्न बाधा पुर्याउँछ।
- तपाईँले विगत पाँच वर्षमा युवाहरूमा लागुऔषध दुरुपयोग र पुनर्स्थापन खोज्ने शैलीमा कस्तो परिवर्तन देख्नुभएको छ?
धिरज: युएनओडिसी-को २०१८ सर्वेक्षणका निष्कर्षहरू अनुसार, हामीले १६-२५ वर्षका धेरै युवाहरू गाँजा, प्रिस्क्रिप्सन चक्की/ओपियोइड्स, बेन्जोडाइजेपाइनहरू र हेरोइनतिर आकर्षित भएको देखेका छौँ। लागुऔषधको लत पहिले नै अवस्थित भएकाहरूमध्ये, केवल सबैभन्दा खराब केसहरूले उपचार खोज्दछन्। समस्याको चरममा रहेका, गम्भीर रूपमा कमजोर भएका, वा हेपाटाइटिस, क्षयरोग, र एचआईभी/एड्स जस्ता धेरै सह-बिरामी भएका मानिसहरूले पुनर्वास खोज्छन्। हालमा भने, मानिसहरूले पुनर्स्थापनाको प्रभावकारिता देखेपछि, धेरै व्यक्तिहरू विशेष गरी कलिलाहरूले मद्दत खोज्दैछन्।
- हालसालै पुनर्वासको धारणा कसरी परिवर्तन भएको छ?
धिरज: पुनर्स्थापनाको प्रभावकारिताको जनमानसमा उल्लेखनीय विकास भएको छ। पहिले अन्तिम जाने ठाउँका रूपमा हेरिने गरिन्थे , उपचार प्रभावकारीतालाई समर्थन गर्ने प्रमाणहरू बढ्दै जाँदा सुरुआती लतका चरणहरूमा नै पुनर्वासको खोजी गरिन्छ। यो परिवर्तनले निको हुने दुर्व्यसनीको सङ्ख्या बढाएको छ।
पहिले अन्तिम जाने ठाउँका रूपमा हेरिने गरिन्थे , उपचार प्रभावकारीतालाई समर्थन गर्ने प्रमाणहरू बढ्दै जाँदा सुरुआती लतका चरणहरूमा नै पुनर्वासको खोजी गरिन्छ
- के तपाईँ रिकभरीमा सफलताको दर र समर्थन समूहहरूको भूमिकाको बारेमा विस्तृत रूपमा बताउन सक्नुहुन्छ?
धिरज: उच्च पुन: लतमा फँस्ने दर, गाडे रोगको रूपमा लतको विशेषता जस्तो स्थिति हुँदा हुँदै पनि हामीले उत्साहजनक परिणामहरू देखिरहेका छौँ। १०-२०% दिगो संयमता पनि पर्याप्त छ। संयम कायम राख्नेहरूले अक्सर 'नार्कोटिक्स एनोनिमस' र 'अल्कोहलिक्स एनोनिमस' मार्फत अरूलाई मद्दत गर्छन्। बढ्दो इन्टरनेट पहुँचसित नै यो सहकर्मी समर्थन प्रणालीले पुनर्वास स्रोतहरूको बारेमा बढि जागरूकता बढाएको छ।
- पुनर्स्थापनाको सामाजिक बुझाइको सन्दर्भमा तपाईँले कस्ता चुनौतीहरूको सामना गर्नुहुन्छ?
धिरज: धेरैले पुनर्स्थापना केन्द्रहरूको उद्देश्यलाई गलत बुझेका छन्, तिनीहरूलाई जटिल रोगका लागि चिकित्सा उपचार केन्द्रहरू भन्दा सजायको सुविधाको रूपमा हेर्छन्। केही आमाबाबुले गल्तीले पुनर्वासलाई समस्याग्रस्त व्यवहार सुधारका लागि दण्डात्मक केन्द्रको रूपमा हेर्छन्। यी गलत धारणाहरूले पुनर्स्थापनाको क्षमतालाई कमजोर बनाउँछ।
धेरैले पुनर्स्थापना केन्द्रहरूको उद्देश्यलाई गलत बुझेका छन्, तिनीहरूलाई जटिल रोगका लागि चिकित्सा उपचार केन्द्रहरू भन्दा सजायको सुविधाको रूपमा हेर्छन्...हामी पूर्ण व्यक्ति रिकभरी (WPR) का लागि वकालत गर्छौँ, पदार्थको दुरुपयोगलाई बाल्यकालका अनुभवहरू वा आघातबाट उत्पन्न गहिरो समस्याहरूको लक्षणको रूपमा मान्यता दिँदै। प्रभावकारी उपचारले औषधिको अन्त्य मात्र होइन मानसिक, आध्यात्मिक र भावनात्मक स्वास्थ्य सुधारलाई पनि सम्बोधन गर्नुपर्छ
- प्रभावकारी लत उपचारका लागि तपाईँ कुन दृष्टिकोणको वकालत गर्नुहुन्छ?
धिरज: हामी पूर्ण व्यक्ति रिकभरी (WPR) का लागि वकालत गर्छौँ, पदार्थको दुरुपयोगलाई बाल्यकालका अनुभवहरू वा आघातबाट उत्पन्न गहिरो समस्याहरूको लक्षणको रूपमा मान्यता दिँदै। प्रभावकारी उपचारले औषधिको अन्त्य मात्र होइन मानसिक, आध्यात्मिक र भावनात्मक स्वास्थ्य सुधारलाई पनि सम्बोधन गर्नुपर्छ।
परिवारहरू लत निको गर्नुमा महत्त्वपूर्ण छन्। डा गेबर मेटले टिप्पणी गरेझैँ, "मद्यपान एउटा पारिवारिक रोग हो; सबै लतहरू छन् र त्यसैले सम्पूर्ण परिवारलाई उपचार चाहिन्छ"
- पुनर्स्थापनामा परिवारहरूले कस्तो भूमिका खेल्नुपर्छ?
धिरज: परिवारहरू लत निको गर्नुमा महत्त्वपूर्ण छन्। डा गेबर मेटले टिप्पणी गरेझैँ, "मद्यपान एउटा पारिवारिक रोग हो; सबै लतहरू छन् र त्यसैले सम्पूर्ण परिवारलाई उपचार चाहिन्छ"। तिनीहरूको सहभागिता र तिनीहरूको व्यवहारलाई सम्बोधन गर्ने मनोइच्छा एक सहायक रिकभरी वातावरण सिर्जना गर्न महत्त्वपूर्ण छ। लतको प्रकृति र यथार्थपरक पुनर्वास अपेक्षाहरू बारे शिक्षा आवश्यक छ।
हाम्रो कुराकानीको अन्त्यमा, धिरजले हाम्रो समुदायमा दुर्व्यसनका दुई विशेष गरी समस्याग्रस्त पक्षहरूलाई प्रकाशित पारे:
यी मिलावटी औषधिहरूले बढ्दो विषाक्तता, अप्रत्याशित स्वास्थ्य जोखिमहरू, र बढेको ओभरडोज सम्भावनाको घातक परिदृश्य सिर्जना गर्दछ, जसले समुदायको सबैभन्दा कमजोर आर्थिक सीमान्तलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ
a. लागुऔषध मिसावट र सामुदायिक प्रभाव: लतको आर्थिक निराशा व्यापक रूपमा लागुऔषध मिसावटको माध्यमबाट प्रकट हुन्छ, प्रयोगकर्ताहरूले 'ब्राउन सुगर' जस्ता पदार्थहरू मिसाएर खतरनाक 'कट संस्करणहरू' उपभोग गर्छन्। यी मिलावटी औषधिहरूले बढ्दो विषाक्तता, अप्रत्याशित स्वास्थ्य जोखिमहरू, र बढेको ओभरडोज सम्भावनाको घातक परिदृश्य सिर्जना गर्दछ, जसले समुदायको सबैभन्दा कमजोर आर्थिक सीमान्तलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।
पदार्थको प्रयोगसँग लडिरहेका महिलाहरूले गहिरो कलङ्कको अनुभव गर्दै अनौठो दमनकारी सामाजिक गतिशीलताको सामना गर्छन्, जुन पुरुष लत अनुभवहरू भन्दा अत्यन्त धेरै छ
b. महिला र पदार्थ दुर्व्यवहार: पदार्थको प्रयोगसँग लडिरहेका महिलाहरूले गहिरो कलङ्कको अनुभव गर्दै अनौठो दमनकारी सामाजिक गतिशीलताको सामना गर्छन्, जुन पुरुष लत अनुभवहरू भन्दा अत्यन्त धेरै छ। कठोर सामाजिक निर्णयबाट मौन बस्न बाध्य भएका, धेरै महिलाहरूले आफ्नो सङ्घर्ष लुकाउँछन्, अनजानमा उनीहरूको लतको चक्रलाई तीव्र पार्छन्। यद्यपि, सिलगढीमा उदीयमान समर्थन संरचनाहरू, विशेष पुनर्वास केन्द्रहरू र लक्षित परामर्श सेवाहरूले यी जोडिएका अवरोधहरू पार गर्ने आशा प्रदान गरेको छ।
पुनर्स्थापना केन्द्रहरूले पदार्थ दुरुपयोग र मानसिक स्वास्थ्य विकारहरू बिचको जटिल सहसम्बन्धलाई प्रकट गर्दछ...यो उदीयमान समझदारीले एकीकृत उपचार दृष्टिकोणको माग गर्दछ जसले एकैसाथ लत र अन्तर्निहित मानसिक स्वास्थ्य चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्दछ
पुनर्स्थापना केन्द्रहरूले पदार्थ दुरुपयोग र मानसिक स्वास्थ्य विकारहरू बिचको जटिल सहसम्बन्धलाई प्रकट गर्दछ। रोगीहरूले मुख्यतया डिप्रेसन, सिजोफ्रेनिया र चिन्ता जस्ता सह-घटना अवस्थाहरू प्रदर्शन गर्छन्, पदार्थको प्रयोगले प्रायः हताश मनोवैज्ञानिक सामना गर्ने संयन्त्रको रूपमा काम गर्दछ। यो उदीयमान समझदारीले एकीकृत उपचार दृष्टिकोणको माग गर्दछ जसले एकैसाथ लत र अन्तर्निहित मानसिक स्वास्थ्य चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्दछ।
निष्कर्ष
दार्जिलिङमा लागुऔषध दुर्व्यसन सङ्कट एक बहुआयामिक चुनौती हो जसले असङ्ख्य व्यक्ति र परिवारको जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। मेरो अनुसन्धान र फिल्डवर्क मार्फत, मैले पीडा, गुमाउनु परेको र सङ्घर्षका कथाहरू सामना गरेको छु, तर सँगै लचिलोपन र आशाको पनि
दार्जिलिङमा लागुऔषध दुर्व्यसन सङ्कट एक बहुआयामिक चुनौती हो जसले असङ्ख्य व्यक्ति र परिवारको जीवनमा गहिरो प्रभाव पारेको छ। मेरो अनुसन्धान र फिल्डवर्क मार्फत, मैले पीडा, गुमाउनु परेको र सङ्घर्षका कथाहरू सामना गरेको छु, तर सँगै लचिलोपन र आशाको पनि। आमा, बुबा र समुदायका सदस्यहरूको आवाज परिवर्तनको तत्काल आवश्यकतासँग प्रतिध्वनित हुनुपर्छ। यस क्षेत्रमा लागुऔषध विरुद्धको लडाईँमा समग्र दृष्टिकोण, अनुकम्पाको साथ प्रवर्तनको मिश्रण, र उपचारको साथ रोकथाम आवश्यक छ। आर्थिक विकास, सांस्कृतिक संरक्षण, र युवा सशक्तिकरणले दिगो समाधानहरू सिर्जना गर्न विशेष गरी मानसिक स्वास्थ्यका लागि राम्रो स्वास्थ्य सेवा प्राप्त हुने अवस्थासित हात मिलाउनुपर्छ।
केही समय अघि, मेरो गृहनगर खरसाङको एउटा सानो चिया पसलमा बसेर, हाम्रो स्थानीय बाफिलो चियाको चुस्की लिँदै गर्दा, अर्को टेबलमा भएको कुराकानी सुन्न सकिनँ। एउटी आमा, उनको आवाज काँपिरहेको, आफ्नो छोराको लतसँगको सङ्घर्ष बारेमा बताइन्। हाम्रो हिस्साको संसारमा यस्ता कता परिचित कथा लागे पनि उनको कथा हृदयविदारक छ। दार्जिलिङको लागुऔषधविरुद्धको लडाइँको कथा अझै लेखिँदै छ। यो सङ्घर्षको कथा हो, तर "रात बितेपछि अन्त्यमा उज्यालो आउँछ" नै- को आश्वासन पनि छ यससित नै। जब चेतना बढ्दै जान्छ र धेरै मानिसहरू लडाइँमा सामेल हुन्छन्, त्यहाँ स्थिति परिवर्तित हुने मौका रहन्छ। हाम्रा पाहाडको सौन्दर्य परिदृश्यमा मात्र नभई जनताको मनोभावमा पनि निहित छ, जो लागुऔषध सङ्कटलाई जित्ने कुञ्जी हो। निरन्तर प्रयास र अटल संकल्पको साथ, दार्जिलिङ पूर्वी हिमालयको गहनाको रूपमा फेरि चम्कन सक्छ - यस पटक आशा र निको हुने ज्योतिको रूपमा।
यस क्षेत्रमा लागुऔषध विरुद्धको लडाईँमा समग्र दृष्टिकोण, अनुकम्पाको साथ प्रवर्तनको मिश्रण, र उपचारको साथ रोकथाम आवश्यक छ। आर्थिक विकास, सांस्कृतिक संरक्षण, र युवा सशक्तिकरणले दिगो समाधानहरू सिर्जना गर्न विशेष गरी मानसिक स्वास्थ्यका लागि राम्रो स्वास्थ्य सेवा प्राप्त हुने अवस्थासित हात मिलाउनुपर्छ
References
- Benoit, C., & Blais, N. (2020). "Intergenerational Trauma and Substance Use"
- Bazroy, S. et al. (2020). "Public Health Infrastructure and Addiction Treatment in India"
- Bhattacharya, B. (2008). "Social and Economic Impacts of Political Movements: A Study of Darjeeling Hills"
- Chatterjee, P. (2004). "The Politics of the Governed"
- Lembke, A. (2021). "Dopamine Nation: Finding Balance in the Age of Indulgence"
- Lama Mahendra and R L Sarkar. (1986) “The Eastern Himalayas-Environment and Economy. Atma Ram & Sons”
- Lama, Mahendra P. and Khawas,(2009) Vimal. “Problems on Border Areas in North East India: Cases from Darjeeling and Sikkim Himalaya.” Sikkim University.
- Lama, A and Patel,S. (2022) Challenges Faced by The Recovered Youth Drug Addicts in their Normal Lives: An Exploratory Study in Darjeeling District of West Bengal, India.
- Maté, G. (2008). "In the Realm of Hungry Ghosts"
- Mathur, P. (2018). “Himalayan Tourism Dynamics”
- Majumdar,P.(2023). “Drug Addiction and Drug Induced Culture Change in Darjeeling District. Journal of Criminology and Criminal Justice Studies”
- Rai, B. (2010). "Ethnic Identity and Political Mobilization in Darjeeling"
- Schendel, W. (2005). “The Bengal Borderlands”
- Tamang, M. (2008). "Federalism and the Politics of Recognition in India"
- Windle, J. (2013). “Borderland Economies and Illicit Networks”
- Wilson, W.J. (1996). "When Work Disappears"
- Young, K. (2018). "Cognitive Behavioral Therapy for Internet and Behavioral Addictions"
कल्याणी राईले खरसाङबाट अङ्ग्रेजी साहित्यमा स्नातक गरेकी हुन् । एकजना नवोदित लेखक, उनी आख्यानको विशाल संसार भित्र आफ्नो आवाज खोज्ने यात्रामा छिन्। दिनमा उनी खरसाङको दार्जिलिङ पोलिटेक्निकमा अप्पर डिभिजन क्लर्कको रूपमा काम गर्छिन्, जहाँ उनले असङ्ख्य मानवीय अनुभवहरूको सामना गर्छिन् जुन प्रायः उनको आख्यानहरूमा रहन्छन्। उनको लेखनको माध्यमबाट, उनले विचारलाई उत्तेजित गर्ने, समानुभूतिलाई प्रेरित गर्ने, र महत्वपूर्ण सामाजिक मुद्दाहरूमा अर्थपूर्ण कुराकानीहरू उठाउने आशा राख्छिन्।
