मोमो: थालमाथि घर, स्मृति, इतिहास, संस्कृति

मोमो शब्द सुनेर तपाईँको दिमागमा के आउँछ? सब्जी वा मासुका किमा भरिएका स-साना खाद्य परिकार? मेरा लागि, तिनीहरू घरको सम्झना दिने काम गर्छ। श्रम प्रक्रिया, प्रियजनहरूसँग बिताएको समय, र हामी भान्साको टेबुलको वरिपरि अचारमा चोब्दै बाफमय अर्धचन्द्राकार बनाउँदै र साझा गर्दाको आनन्द।"मेरो सबैभन्दा ज्वलन्त सम्झनाहरूले  चिजहरूको कसरी स्वाद लिएँ भन्ने याद दिलाउनसाथ मेरो दिमागलाई उत्तेजित पारिदिन्छ" (निस्ले, २०१३)। वर्षौभरी म घरबाट टाढा बसेको थिएँ, जब पनि मलाई घरको सम्झनाले व्यथित पार्थ्यो, म मोमोको प्लेट चाहन्थेँ। मैले खर्साङको नया बजारमा बन्दकोबीको मोमो खाएको, सिलगढीको हङकङ मार्केटमा ‘चिल्ली मोमो’ -को प्लेटमा पसिना बगाएको र मजनु का टिल्ला (उत्तरी दिल्लीमा रहेको तिब्बती बस्ती) को अटो ट्रिपहरू सम्झन्छु। मलाई कमला नगर गएर डोल्मा आन्टीको ‘पनीर मोमो’ का लागि लाइनमा कुर्दै र पिरो रातो टमाटरको अचारमा मोमो डुबाएको सम्झना छ। साथै, मोमो पार्टीहरू जहाँ हामी एक साथीको ठाउँमा भेला भयौँ जससँग मोमो बनाउनका लागि 'मोक्टु' थियो। घरको यादले व्यथित विद्यार्थीहरूको एउटा समूह जसले बनाएको मोमो साह्रै राम्रो नबनेकै भए पनि, घरको सम्झना गर्दै टेबुलको वरिपरि झुम्मिए का थिए।

मोमो शब्द सुनेर तपाईँको दिमागमा के आउँछ? सब्जी वा मासुका किमा भरिएका स-साना खाद्य परिकार? मेरा लागि, तिनीहरू घरको सम्झना दिने काम गर्छ।

The Momo Making Process (Rolling, Pleating, Placing, Steaming)/ Photo: Samiksha Gurung

२०२२ मा जब मैले ‘मोमोज फर डिनर’ नामक कविता लेखेँ, मानिसहरूले दोहोऱ्याए, “यो मोमो हो, मोमोज होइन”। दार्जिलिङ पाहाड र सिक्किममा हामी ‘मोमो’सँग हुर्केका छौँ। यो तिब्बती समुदायबाट हाम्रो दैनिक जीवनमा 'मोमो' को प्रयोगमा सारिएको हाम्रो संस्कृतिको महत्त्वपूर्ण भाग हो। यी साना प्याकेजहरूले हाइब्रिडिटीको सन्दर्भ राख्छन् र मलाई 'मोमोस' शब्दले मेरो शब्दावलीमा कसरी प्रवेश गऱ्यो भन्ने बारे सोच्न बाध्य तुल्यायो।  धेरै तिब्बती र भारतीय नेपाली/गोर्खा मानिसहरू सही शब्द 'मोमो' हो भन्ने विश्वास गर्छन्। दोर्जे (१९८५) भन्छन् "मोमो एउटै शब्द एकवचन र बहुवचनका लागि प्रयोग गरिन्छ", उनले तिब्बती उखान पनि साझा गरे "खा मोमो नाङसिन धे" (आफ्नो मुख मोमो जस्तै बन्द राख्नुहोस्)। दिल्लीमा मेरो पाँच वर्षको बसाइमा, मैले मानिसहरूलाई ‘मोमोज’ मन पराको देखे। तर उल्टो पक्षमा जब पनि मैले नस्लवादको सामना गरेँ, घरको 'मोमो' को यो स्वाद नै नस्लवादी गालीमा परिणत भयो। मानिसहरू मोमो मन पराउने दाबी गर्छन्, तर 'चिम्से' भारतीय, तिब्बती र नेपालीहरूलाई बेवास्ता गर्न उही शब्द प्रयोग गर्छन्। यो भारतभरि उत्तरपूर्वी क्षेत्र (दार्जिलिङ हिमालय सहित) का धेरै मानिसहरूको अनुभव हो। यो केवल 'मोमो' मात्र होइन, हामीसँग सम्बन्धित अन्य खानेकुराहरू पनि जस्तै थुक्पा, चाउमिन र अन्य। "खाद्य र उपभोग सम्बद्धताको सामाजिक इतिहास, र भारतमा नागरिकता र आधुनिकताको विविधतापूर्ण अनुभवहरूसँग गाँजिएको छ" (किकोन, २०१८)। यो लेख सांस्कृतिक सङ्करीकरण र नस्लवादलाई उजागर गर्दै 'मोमो' - शब्द र पकवानमा केन्द्रित छ। यसले 'मोमो' लाई घर, स्मृति, इतिहास, र संस्कृतिलाई थालमा प्रस्तुत गरेको रूपमा बोल्न खोज्छ।

मोमोको उत्पत्ति र भारतभरि यसको लोकप्रियताको खोजी गर्दै (दार्जिलिङ हिमालय, सिक्किम र दिल्ली)

“घरलाई आह्वान र सम्झना गर्नु भनेको सम्बन्ध, दायित्व र सम्बन्ध स्थापित गर्ने तरिकाहरू अन्वेषणद्वारा सुरु गर्नु हो।“

-किकोन, डी (२०१८)।

मोमोको उत्पत्तिबारे विभिन्न कथाहरू छन्, तर यसको इतिहास अस्पष्ट छ। “मोमो हिमाली समुदायको जातीय खाना हो। यो गहुँको पिठोबाट बनेको र मासु, तरकारी, मसला र जडीबुटीले भरिएको चटनी/अचार/मासुको ब्रोथ/सूपसँग भरिएको भाप बनाइएको डम्प्लिङ हो” (बेपारी अनि अन्य । , २०१५)। सिजापति (२०१६) ले १७ औँ शताब्दीमा काठमाडौँ र तिब्बतबिच व्यापारिक सम्बन्ध फस्टाएको बेला ल्हासामा डम्पलिङ एक प्रमुख खाजा थियो। सुङ्मा तुलाधर (एक शिक्षाविद् र तिब्बतका भूतपूर्व व्यापारी) ले असली डम्प्लिङ चौँरीको मासु र प्याजको किमाले बनाइएन्थे जसलाई आज हामीले मोमो भनेर चिन्छौँ, यसलाई हाम्रो क्षेत्रमा फर्किआएका नेवार व्यवसायीहरूले चिनाएका थिए भनी विचार साझा गरे। "सन् १९६० सम्ममा, तिब्बती आप्रवासीहरूको आगमनको कारणले गर्दा, मोमो-चास पहिले नै काठमाडौँका मुठ्ठीभर सिनेमाघरहरूमा लोकप्रिय थिए" (सिजापति, २०१६)। मोमो त्यसपछि उत्तर पूर्वी भारत, दार्जिलिङ, उत्तर बङ्गाल र नजिकैका राज्यहरूमा सीमापार यात्रा र मानिसहरूको बसाइँसराइ मार्फत फैलियो (बेपारी तथा अन्य, २०१५)।

A momo restaurant in Darjeeling/ Photo: Ruchi Dyeksang

मोमोको इतिहास अस्पष्ट रहेको छ। मोमोको उत्पत्ति १४ औँ शताब्दीमा भएको भनिन्छ, नेपाल र तिब्बतले आफ्नो जन्मस्थल भएको दाबी गरेका थिए। मोमो कसरी भारतमा प्रवेश गऱ्यो भन्ने बारे दुईवटा सिद्धान्तहरू छन्; पहिलो भनेको १९६० को दशकमा लद्दाख, दार्जिलिङ, धर्मशाला, सिक्किम र दिल्ली (प्रमुख मोमो हटस्पट) जस्ता क्षेत्रहरूमा ठुलो सङ्ख्यामा तिब्बतीहरू बसोबास गरे, जबकि अर्को सिद्धान्तले काठमाडौँका नेवार व्यापारीहरूलाई श्रेय दिन्छ (पुष्कर्ण, २०२१)। यो परिकार कसरी हाम्रो जीवनको हिस्सा बन्यो भनेर जान्न म उत्सुक थिए। मेरा अभिभावकहरू भन्छन् कि १९६० को दशकमा दार्जिलिङमा, जब तिनीहरू स्कुलका विद्यार्थी थिए, मोमो रेस्टुरेन्टहरूमा मात्र पाइने स्वादिष्ट खाना थियो। “त्यतिबेला मोमो प्रायः गोरुको मासु र सुँगुरको मासुबाट बनाइन्थ्यो, जसमा एउटा प्लेटमा सुप र अचारसहित चारवटा मोमो हुन्थ्यो, जसको लागत लगभग एक अठाना (५० पैसा) थियो। पसलहरू प्रायः तिब्बती र केही चिनियाँ र नेपाली खानाका पसलहरू थिए। सब्जीको मोमो भर्खरको प्रविष्टि हो। सन् १९७० देखि बिस्तारै मोमो भारतीय गोरखा/नेपाली संस्कृतिमा समाहित भयो, मानिसहरूले घरमा मोमो बनाउन थाले।" मेरो पापाले आफ्नो लेप्चा होस्टेल वार्डनबाट मोमो बनाउने तरिका  लिएको हो, र मेरो परिवारलाई रेसिपी सिकाउनुभयो।

A momo restaurant in Namchi, Sikkim/ Photo: Samiksha Gurung

२०२१ मा, जोमाटो (मलिक, २०२१) बाट १ करोड भन्दा बढी मानिसहरूले मोमो अर्डर गरेपछि भारतलाई "मोमो प्रेमीहरूको राष्ट्र" घोषणा गरियो।

थप अध्ययनका लागि दिल्ली जाने मेरो अनुभव मिश्रित थियो। एकातिर घरदेखि टाडा हुनुको विरह र एक्लोपन थियो, अर्कोतिर नयाँ र रोमाञ्चक वातावरण थियो। जताततै मोमो देख्नु एउटा सुखद आश्चर्य थियो। शेर्पा र सिंह (२०२२) -ले उल्लेख गरेझैँ, "मोमोहरू अब दिल्लीको हरेक सडकको कुनामा एक सर्वव्यापी दृश्य भएको छ, यो सहरी खानाको दृश्यको अकाट्य भाग भएको छ, यति धेरै कि सबै ठाउँहरूमा, दिल्ली मोमोको पर्यायवाची भएको छ"। यो दिल्ली मात्र होइन, मोमो अहिले भारतभरि सामान्य रूपमा देखिने परिकार बनेको छ। २०२१ मा, जोमाटो (मलिक, २०२१) बाट १ करोड भन्दा बढी मानिसहरूले मोमो अर्डर गरेपछि भारतलाई "मोमो प्रेमीहरूको राष्ट्र" घोषणा गरियो।

मोमो: नाममा के छ?

“खाद्य हाम्रो पहिचानको भावनाको केन्द्रबिन्दु हो। कुनै पनि मानव समूहले खाने तरिकाले यसको विविधता, पदानुक्रम, र सङ्गठनलाई जोड दिन मद्दत गर्दछ, तर एकै समयमा, यसको एकता र फरक रूपमा खाने कोहीको अन्यता दुवै। खाद्य पनि व्यक्तिगत पहिचानको केन्द्रबिन्दु हो, जसमा कुनै पनि मानव व्यक्तिलाई जैविक, मनोवैज्ञानिक र सामाजिक रूपमा उसले समावेश गर्न छनौट गर्ने खानाहरूद्वारा निर्माण गरिन्छ।"

-फिस्चलर, सी (१९८८)

मोमोको नामको उत्पत्तिको बारेमा धेरै कथाहरू छन्। विकिपिडिया भन्छ कि "मोमो तिब्बती शब्द 'मोग मोग' को बोलचाल रूप हो, यो तिब्बती शब्द चिनियाँ शब्द 'मोमो' बाट लिइएको हुन सक्छ जुन गहुँको भाप बन र रोटीका लागि उत्तरपश्चिमी चिनियाँ बोलीहरूमा परम्परागत रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसैबिच, सुङ्मा तुलाधर (तिब्बतका पूर्व व्यापारी) ले नेपाली संस्करणहरूलाई ‘मोमो-चा’ (नेवार भाषामा कुनै पनि सानो कुरालाई माया गर्ने शब्द हो) भनिन्छ किनभने तिनीहरू सङ्गमरमरको आकारको सानो हुन्थे (सिजापति, २०१६) भनेर विचार साझा गरे। एक ब्लगले यो पनि बताउँछ कि "नेपालको सबैभन्दा पुरानो भाषाहरू मध्ये एक नेवारीमा ‘मोमेले’ शब्दले भापमा पकाउनुलाई जनाउँछ" (कार्की, २०२०)।

Dolma Aunty Momo’s, Kamla Nagar, Delhi / Photo: Nangsel Sherpa

हामीले मोमो नामको पछाडिको सटीक उत्पत्ति कहिले पनि पत्ता लगाउन सक्दैनौँ तर पहाडहरूबाट भारतको मैदानहरूमा यात्रा गर्दा यो शब्द 'मोमो' बाट 'मोमोस' मा आफैँ परिवर्तन भएको छ। सुरुमा नै मैले दार्जिलिङको बासिन्दा भएर पनि मेरो कविताको नाम अनजान मैँ ‘मोमोज फर डिनर’ राखिएको कुरा गरेको छु। 'मोमो' शब्दको 'मोमोस' मा रूपान्तरणलाई सांस्कृतिक सङ्करीकरणको (hybridisation)  उदाहरणको रूपमा हेर्न सकिन्छ - विभिन्न संस्कृतिका विभिन्न तत्त्वहरू (खाना, भाषा, फेसन, सङगीत, आदि) को अभिसरण। र मलाई थाहै नपाई, कतै दिल्लीको बाटो हिड्दै गर्दा ‘मोमो’ ‘मोमोस’ बनिसकेको थियो।

"मोमो एक  खाद्य प्रिकार हो जुन दिल्लीमा 'स्ट्रिट फुड' शब्दको पर्यायवाची भएको छ। दिल्लीवासीहरू प्रायः यस हिमाली परिकारको तातो भाप प्लेटको स्वाद लिइरहेका देखिन्छन्, छेउमा मेयोनेजको ड्यासको साथ" (शरद, २०२२)। दिल्लीमा, मैले मेरो वरिपरि धेरै मानिसहरूले आफूलाई मोमोको प्रशंसक घोषणा गरेको देखेँ; र हाम्रो घरको स्वादको प्रशंसा भएको देख्दा राम्रो लाग्यो। तर उल्टो पक्षमा, जब हामीले नस्लवादको सामना गर्‍यौँ उही खाद्य परिकार 'मोमो' जातीय कलङ्कमा रूपान्तरण भयो। दिल्लीमा ‘चिङ्की’ महिलाको रूपमा जातीय विभादको घटना दैनिक भएको थियो। तर मलाई के कुराले स्तब्ध बनायो कि कसरी हामीसँग सम्बन्धित खानेकुराहरू जस्तै मोमो, थुक्पा, चाउचाउहरू अपमानजनक शब्दहरू बने। कसैले मलाई "ओई चाउमीन, ओई नुडल्स" भनेर कराएको घटनाहरू भएका छन्, जब भिड अभद्र तरिकाले हाँसेको थियो। खाद्य मोमोका लागि स्पष्ट आराधना, र खानासँग सम्बन्धित व्यक्तिहरूलाई दिइने व्यवहार बिचको भिन्नताले मलाई छक्क पार्छ। मिश्रा (२०१६) ले भने, "मोमो-वालाहरू (स्थानीय भाषामा मोमो बेच्ने केटा) जताततै छन्, र सबैको मनपर्ने छ। तैपनि दिल्लीभरि तिब्बती डायस्पोराका सदस्यहरू अझै पनि कानुनी समस्या, राजनीतिक बहिष्कार र भुटान, नेपाल अनि भारतका उत्तरपूर्वी राज्यहरूबाट आएका आप्रवासीहरू जस्तै प्रायः आर्थिक र जातीय भेदभावको सामना गर्छन्। उनीहरूले सहर चलाउन, आफ्ना छोराछोरीलाई विद्यालय पठाउन र अर्थतन्त्र र संस्कृतिमा योगदान पुऱ्याउने कामहरू गर्छन्। तैपनि तिनीहरूलाई यथार्थमा स्वीकार गर्दैनन्। तिनीहरूको खाना मात्र जङ्गलको आगो जस्तै फैलिएको छ।"

मोमो: भारतमा निगमन र विभाजन (उत्तरपूर्वी र भारतीय)

"प्राप्त गर्ने, अस्वीकार गर्ने, वा वार्ता गर्ने स्वाद र आहारीय संवेदनशिलताका दैनिक प्रक्रियाहरूले परम्पराको प्रासङ्गिक र राजनीतिक मापदण्डहरू, विवादित वस्तुहरूको अभिव्यक्ति, र भारतमा नागरिकताका विभिन्न अनुभवहरूको तस्विर उतार्छ।"

-किकोन, डी (२०१८)।

आज, मोमोलाई भारतको नम्बर एक स्ट्रिट फुड मानिन्छ र $ २.७ बिलियन बजारको नजिक अनुमान गरिएको छ, जसमध्ये ९७ प्रतिशत असङ्गठित छ (फर्नान्डिस, २०२२)। बिस्तारै, मोमो भारतको खानामा समावेश भएको छ। "खाना समावेश गर्नु भनेको, वास्तविक र काल्पनिक दुवैमा, यसको सबै वा केहि गुणहरू समावेश गर्नु हो: हामी जे खान्छौँ त्यही बन्छौँ। निगमन पहिचानका लागि आधार हो" (फिस्चलर, १९८८)। हामीले मोमोको हाइब्रिडाइज्ड संस्करणहरूमा स्थिर वृद्धि देखेका छौँ; हाल भारतभरि पन्ध्र किसिमका पाइन्छ: मूल वाफको मोमोदेखि लिएर प्रख्यात फ्राइड मोमो, झोल (सुप) मोमो, कोठे (डट्टेड) मोमो, चिली मोमो, पनीर मोमो, तन्दुरी मोमो, र चकलेट मोमो जस्ता हालका सिर्जनाहरू (खन्डपाल, २०१४)। “मोमोहरू भारतका सबै सहर र सहरहरूमा विभिन्न प्रकारका स्टफिङ र सेवाहरूसँग उपलब्ध छन्। यसले उद्यमशीलता विकासको नयाँ उद्यम सिर्जना गर्‍यो र यसलाई साना मोबाइल मोमो विक्रेताहरू साथै ठुला रेस्टुरेन्टहरूमा बेचिन्छ "(बेपारी तथा अन्य, २०१५)। भारतभरि मोमो फ्रान्चाइजीहरूमा पनि वृद्धि भएको छ- वाउ मोमो, मोमोमिया फ्रान्चाइजी, नैनिताल मोमोस, हाउस अफ मोमोस, र मोमो स्टेसन (startupyo.com)। हामीले देखेका छौँ कि मुख्य भूमि भारतीयहरू पनि मोमो विक्रेताहरू भएका छन्। मोमोको स्पष्ट समावेशको बावजुद, यससँग सम्बन्धित व्यक्तिहरू अझै पनि अलग छन्।

A street in New Aruna Nagar Colony (MKT), Delhi/ Photo: Keshav Kaushal

भारतमा, 'उत्तरपूर्वी' शब्द 'मङ्गोलोइड' जस्तो औपनिवेशिक नस्लिय वर्गमा निर्दिष्ट भौतिक विशेषताहरू भएका मानिसहरूसँग सम्बन्धित छ, तिनीहरूको उत्पत्ति र जातीय/सांस्कृतिक विविधतालाई ध्यान नदिई। "यो परिभाषा भारतीय उपमहाद्वीपका हिमाली क्षेत्रहरू (जस्तै लद्दाख र दार्जिलिङ) का मानिसहरूलाई पनि विस्तार गर्दछ जुन ऐतिहासिक रूपमा समान रेखाहरूमा नस्लीय भेदभाव गरिएको छ।" यसबाहेक, "बाह्य जातीयीकरण" को कारणले, जो पूर्वोत्तरका होइनन् तर छिमेकी देशहरू (जस्तै नेपाल र भुटान) का मानिसहरू जस्तै "औपनिवेशिक मंगोलोइड श्रेणी" अन्तर्गत पर्ने मानिसहरू 'उत्तरपूर्वी' को रूपमा बाहिरी रूपमा चिनिन्छन् र नस्लीयकृत हुन्छन् (राई, २०२१, २ सहित ११)। "समकालीन भारतमा पूर्वोत्तरको सन्दर्भमा, नस्लवादलाई केन्द्र-परिधि शक्ति सम्बन्धको धारणा मार्फत व्याख्या गर्न सकिन्छ। राई (पूर्वोक्त) भन्छन् कि 'उत्तरपूर्वी' वर्गको सम्बन्धमा नस्लवाद प्रवचनलाई उत्तरपूर्वी र हिमालयन क्षेत्रहरूबाट मुख्य भूमि भारतको सहरी केन्द्रहरूमा बसाइँसराइको सन्दर्भमा सन्दर्भित गर्न सकिन्छ, तिन तहमा नस्लवादमा प्रकट हुन्छ - व्यक्ति (कृत्यहरूका लागि जातीय अपमान। स्पष्ट हिंसाको), संस्थागत (विश्वविद्यालयहरू, श्रम बजार संस्थाहरू, कार्यस्थलहरू, र सहरहरूको सांस्कृतिक/आर्थिक उद्योगहरू) र संरचनात्मक। (राई, २०२१, २ सहित ११)

Kishan Momos, Rohini, Delhi/ Photo: Keshav Kaushal

मिश्रा (२०१६) ले कसरी मोमो एक राम्रो स्ट्रिट फुडले जीवनका सबै क्षेत्रका मानिसहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याएको छ भनेर बताउँछन्, "फराकिलो र असमान दिल्लीमा, तिनीहरू जिब्रो-रसाउने परिकारहरू हुन्। तथापि, सहरले आफ्ना बासिन्दाहरूलाई यो स्वाद ल्याएका समुदायहरूलाई स्वीकार गर्न अझ राम्रो गर्न सक्छ।" धेरैजसो पूर्वोत्तरवासी, भारतीय नेपाली/गोर्खा, तिब्बती र नेपाली जनतालाई कुनै न कुनै समयमा ‘चिङ्की’ सँगसँगै ‘मोमो’ भनिएको सम्झना हुनेछ। २०१७ मा, रमेश अरोरा एक वकिल र जम्मूका बिजेपी विधायकले मोमोमा प्रतिबन्धको माग गरे। उनले भने, ‘मोमोमा क्यान्सरजन्य मोनोसोडियम ग्लुटामेट वा अजिनोमोटो हुन्छ जुन शरीरका लागि हानिकारक हुन्छ । अरोरा मोमोज मात्र नभई 'क्यान्सर निम्त्याउने' चिनियाँ खानालाई पूर्ण रूपमा प्रतिबन्ध लगाउनका लागि कडा अधिवक्ता पनि हुन्" (आउटलुक, २०१७)। एक राष्ट्रिय पार्टीका सदस्यले 'चिनियाँ खाना' -को ब्यानरमुनि मोमोलाई नश्लीय पक्षसित समूहबद्ध गर्ने र यसलाई "क्यान्सर निम्त्याउने" भनेर लोकप्रिय तर सीमान्तकृत खाद्य वस्तुको खुलेर निन्दा गर्नु भनेको जनस्वास्थ्यको चिन्ताको आडमा लुकेको नस्लवाद र राष्ट्रवाद जस्तो देखिन्छ। फिस्चलर (१९८८) -ले भनेका छन् कि खाना आफैँमा नियन्त्रण गर्ने मनपर्ने औजार हो, र यो घटनाले अल्पसङ्ख्यक समुदायहरूलाई थप सीमान्तकृत गर्ने प्रयास जस्तो देखिन्थ्यो जसका लागि मोमोले घर मात्र होइन, तर धेरै मोमो विक्रेताहरूको जीविकालाई खतरामा पार्न खोजेको थियो। (पूर्वोत्तरवासी, मुख्य भूमिकाहरू, तिब्बती, र नेपाली)। "टेबलबाट खाना हटाउने वा राख्ने बारे कुनै पनि विवादलाई उपभोग, बुझाइ, दैनिक राजनीति, भूगोल, र जनताको इतिहासको आहार अभ्यासहरूसँग कसरी संलग्न हुन्छ भन्ने आवश्यक छ" (किकोन, २०१८)। यो घटनाले स्पष्ट स्वीकृतिको अनुहार मुनि रहेको नस्लवादलाई प्रतिबिम्बित गरेको देखिन्छ।

"खाना एक व्यक्तिगत वंशावली र सांस्कृतिक कलाकृति हो: घरेलु, राजनैतिक, परिवार र समाजको चौराहेमा राखिएको छ, र ती हजारौँ अन्तरसम्बन्धित टापुहरूमा भव्य रूपमा फैलिएको छ" (टान्डो, २०२०)। मोमो व्यक्तिगत स्मृति मात्र होइन साझा सामूहिक स्मृति हो। तुर्सिन (२०२०) भन्छन्, "जब मैले मेरो आफ्नै परिवार र यसको सानो समुदायको खोजी गर्छु, खाना र समुदाय बिचको सम्बन्धको दोह्री गहिरो हुन्छ"। त्यसैगरी हाम्रा लागि, मोमोको प्लेटले सङ्केत गर्दछ-थालमा घर, स्मृति, इतिहास र संस्कृति। यी साना अर्धचन्द्राकार डल्लाहरू भारतभरि घरहरू र सडकको कुनाहरूमा जमिनहरू पार गरिसकेका छन्। यसो गर्दा तिनीहरू जनताको दायरामा प्रवेश गरेका छन् र विविध स्वाद र प्राथमिकताहरू समावेश गर्न विकसित भएका छन्। भारत अहिले मोमोको सबैभन्दा ठुलो उत्पादक र उपभोक्ता मानिन्छ। यसका बावजुद, मानिसहरूको लस्कर लाग्ने प्यारो परिकार किन जातीय कलहमा परिणत भएको छ? यो परिकारसँग सम्बन्धित मानिसहरू किन अझै सीमान्तकृत छन्?

References

1. Knisley, Lucy. Relish: My Life in the Kitchen. First Second, 2013.
2. Dorje, Rinjing. Food in Tibetan Life. Prospect Books, 1985.
3. Kikon, Dolly. “Eating Akhuni in India”. Farm to Fingers. Cambridge University Press, 2018.
4. Bepary, Wadikar, and Patki. “Momo- A Traditional Food of the Himalayan Belt”. Research Gate, 2015.
5. Sijapati, Alisha. “A juicy love affair”. Kathmandu Post, 2016.
6. Pushkarna, Kritika. “The interesting stories of how momo came to India”.Times of India, 2021.
7. Sherpa and Singh. “No laphing matter”. Himal Southasian, 2022.
8. Malik, Bismah, “Nation of Momo lovers: over 1 crore people ordered momos”. Business Today, 2021.
9. Fischler, Claude. “Food, Self and Identity”. Social Science Information, 1988.
10. Wikipedia
11. Karki, Yubraj. “The history of momo”. Everest Cuisine, 2020.
12. Sharad, Aparajita. “The Saga of every Delhiite’s favourite street food: Momo”. Slurrp, 2022.
13. Misra, Tanvi. “Delhi’s Dumpling Divide”. Citylab, 2016.
14. Kandpal, Aanchal. “15 lip smacking momos”. Scoopwhoop, 2014.
15. “5 Best profitable momo franchises in India”. startupyo.com.
16. Rai, Rohini. “From colonial ‘mongoloid’ to neoliberal ‘northeastern’: theorising ‘race’, racialization and racism in contemporary India”. Asian Ethnicity. Routledge Press, 2021.
17. “BJP’s Jammu legislator wants momos banned because it causes diseases.” Outlook, 2017.
18. Turshen, Julia. “Food is a bridge to community”. In the Kitchen. Daunt Books, 2020.
19. Tandoh, Ruby. “Tikim Nang Tikim”. In the Kitchen. Daunt Books, 2020.

डिनरका लागि मोमो

सितकालीन घाम र

‘आज मोमो खाने’ ले 

स्वागत गरिन्छ बिहानको ।

स्कुस तैयार छ

धोच्ने अनि हरियो,

एउटा ठुलो भाँडाले फाक्स्याको किमा, 

पापा छन् अघि नै पियाजसित

बैगुने-गुलाबी प्याजले बगाउछ आसुँ,

तिनलाई राख्छन् ग्रिनडरमा,

बिस्तारै तान्छन् दोह्री । 

निरन्तर चल्छ सङ्घर्ष,

पापा मलाई सिकाउँछन् पाठ धर्यको ।

मलाई सम्झना छ त्यो दिनको,

मैले आफै प्याज किमा गर्न खोजेको

तार अड्किएको, ब्लेड नहल्लिएको

कामिरहेको हाथ, चिसो सास प्रस्वास ।

मेरो परिवार प्राय गर्व गर्छ संरक्षणलाई,

मेरो उपभोक्तावादले माग्छ नयाँ फोन,

पापाले उनको सात वर्ष पुरानो फोन देखाएर

भन्छ  अझै राम्रै छ,

हिफाजत गरे अझ धेरै चल्छ।

बल्ल मैले ब्लेडहरू घुमाउन सके,

काटेको प्याजले जहिले पनि ल्याउछँ आसुँ ।

आमाले स्कुस काटिरहेको छ,

मैले सिक्नु अझै छ ।

जत्ति छिप्पिएको उत्ति घोच्ने,

मेरा औँलाहरू तिनलाई समाउन सक्दैनन् ।

उनीहरूले मलाई एकस्वरमा भने

“नबन कमजोर अनि नाजुक,

बलियो अनि गाह्रो बन,

कि केहीले असर नगरोस् तिमीलाई,

तिम्रा हत्केलाका छाला 

मोक्टुको तापले पिल्सावोस् बरू

तर पनि समात यसलाई नाङ्गो हत्केलाहरूले” ।

म तिनीहरूको हात हेर्छु,

बढ्दै जाँदा म बिर्सन्छु

तिनीहरू बुढो हुँदैछन्।

पापाको हातमा छन् गाँठो भएका औँलाहरू,

भन्छन् उनी औँलाका गाँठाहरू नपढ्काऊ।

आमाको हातमा दागहरू फैलिएका छन्,

म उसको हत्केलामा नयाँ रेखाहरू दौडिरहेको देख्छु

मानौँ जीवन तिनीहरूद्वारा जन्मिएको छ।

उनीहरू भन्छन् 

“बस सिक कसरी मसालाहरू मिलाउन”-

धेरै राता- गुलाबी प्याज,

र अदुवाका किमा

झोल निचोरीकिन फ्याँक 

धेरै होइन नभए तित्तो हुन्छ,

नुन धेर पर्दैन

चर्को भन्दा कमुलो नुनिलो राम्रो,

हुचिङ 

केवल एक चुट्की,

यसको स्वादमा जादु ।

मोमोले जहिले पनि घरको सम‌झना गराउँछ।

मेरा आमा पापाले पन्जा रुचाउँदैनन्,

खाली हात उनीहरू भन्छन् ।

यसलाई आफ्नो औँलाहरूसँग मिसाउनु,

बनावट महसुस गर्नू।

हातले खानु,

तिम्रो औँलाहरूको प्रत्येक गासले

खाना अझै स्वादिष्ट बनाउँछ ।

आमा र पापाले अलिकति काँचो किमाको स्वाद लिन्छन्

त्यसपछि त्यसलाई  बाहिर फाल्छन् । 

मैले मिश्रणको स्वाद लिनु अझै

बाँकी छ,

तिनीहरू भन्छन् सहनशीलता ।

तपाईँले एउटा चिज पाउनका लागि अर्को गुमाउनु पर्छ।

सुप उम्लिरहेको छ।

पापाले तरकारी साना साना काटछन्,

आमाले ठुला टुक्राहरू काट्छिन्,

मेरा मध्यम, ठुला, र साना छन्।

बाफ उठदैछ;

हरियो, सुन्तले, राता अनि खैरा ।

अब मैले पर्खिरहेको क्षण,

मोमो बाटनु ।

आमाले मज्जले गुँथेका

मैदा पर्खिरहेको छ ।                                                                                                           

काँटाले हामी भर्न थाल्छौँ,

औँलाले पिठो थप्थपाउँदै, मिलाउँदै।

म हतारमा एउटा बनाउँछु

आमा पापाको स्वीकृति खोज्दै

तर मैले गलत गरेछु

धेरै भरेछु,

धेरै राम्रो पनि त खराब हुन सक्छ।

मोमोका डल्ला फुटयो,

मेरो हत्केलामा मोमो टुक्रियो।

म आलोचनाको वर्षाको अपेक्षा गर्दछु

तर तिनीहरू भन्छन् “बिस्तारै गर”,

धर्यसाथ म एक उत्तम मोमो बनाउछु।

तिनीहरू मुस्कुराउँछन्,

आमा भन्छिन् मैले तिम्रो पापाबाट ढिलो सिके।

पापाको परिवारमा मोमोको परिचय उहाँबाट भएको हो,

उहाँले होस्टेल वार्डनबाट तरिका लिनुभएको हो

पापा भन्नुहुन्छ सर धेरै भयो बित्नुभएको,

तर म उनको खाना पकाइ कहिल्यै बिर्सने छैन।

म मोमो राख्छु मोक्तुमा,

परत माथि परत,

सजाउनु मलाई मन पर्ने कुरा हो ।

चाँडै, ३ परत समाप्त हुन्छ।

अब भाप दिने समय,

कति बज्यो एकस्वरमा भन्छौ।

तरकारीका लागि २० मिनेट,

मासुका लागि २५।

अब हामी पर्खिन्छौँ।

दिन सकियो,

कालो हिउँदको रात छ ताराहरूले छोपेको।

आमा र पापाको कुराकानी,

म मेरो खुट्टाले ढाप मार्छु

अधैर्य।

सकियो,

सुप कटौरामा भरिएको छ,

प्लेटहरू सजिएको छ, सबैमा ८ वटा।

मैले आफ्नो मा ११ राखेँ,

११ जोग ११ भनेको २२ हो,

मलाई ‘प्यालिन्ड्रोममा’ खाना खान मन पर्छ।

आमा, पापा र म संगै

मुरामा भान्साको टेबुलको वरिपरि

हाम्रो काखमा थालहरू राखेर,

निशब्द आनन्द लिदै

रातो आचार थालहरूमा खन्याइन्छ।

अमृत साकार स्वादिलोपन, 

नुन र रातो डल्लेको पिरो ।

जसै म मोमो टोक्छु,

त्यो फुट्छ,

स्वादले मलाई घेर्छ,

स्वादिलो । 

यी साना डल्लाहरूले धेरै कुरा बोकेको छ,

परिवारको पाठ र

अव्यक्त प्रेम।

-विभूषा राई

जनवरी, २०२२ मा अलिपुर पोस्ट वेबसाइटमा पहिलो पटक प्रकाशित