सेपीको पदयात्रा :मानव र वन्यजन्तुको एक अर्कासँग जोडिएको जीवन

सिङ्गलिला राष्ट्रिय निकुञ्जको पूर्वी हिमाली बादल बन¹मा, वसन्त ऋतु भनेको गुराँस र चाँपको मौसम हो। अप्रिल २०२१ मा, म तिनीहरूलाई फुलेको हेर्न सन्दकफु गएँ। पदयात्रा पश्चिम बङ्गालको दार्जिलिङ जिल्लाको दुर्गम कुनामा रहेको सेपी नामक वन्य गाउँमा समाप्त भयो। मेरा पदयात्री साथीहरू गएपछि, म समृद्ध वन्यजीवनहरू हेर्न सेपीमै बसेँ- अग्ला रुखहरूको बिचमा उल्लु, बुङ्गेचरा, अर्जुनक, मट्टा सिरी खोलाको किनारमा टिकटिके, खन्जरी, अनि अर्जुनक चराहरू। सेपीमा बिताएको छोटो समयको क्रममा, मैले जङ्गली बँदेल र हिमाली कालो भालुहरू रातको अँध्यारोमा खेतबारीमा प्रवेश गर्ने र फलफुलका रूखहरूमा भोज खाने असङ्ख्य कथाहरू पनि सामना गरेँ। म सोचिरहेको थिएँ कि म कहिल्यै ती कथाहरूको नजिक जान सक्छु कि।

त्यतिन्जेल, मैले वन्यजन्तुहरूसँग नजिकको सम्पर्कमा बस्ने संरक्षित क्षेत्रहरूको छेउमा रहेका समुदायहरूको बारेमा मात्र पढेको थिएँ। म सधैँ यी चुनौतीपूर्ण परिस्थितिहरू हरेक दिन भोग्ने समुदायहरूबाट वास्तविक जानकारीहरू सुन्न चाहन्छु। त्यसैले, गाउँ र वरपरका बासिन्दाहरूसँग कुरा गर्ने आशामा म अक्टोबर २०२१ मा सेपी फर्किएँ। मेरो भ्रमणको क्रममा, मैले मेरो अनुभवलाई विस्तृत रूपमा दस्तावेजीकरण गरे; तलको लेख मेरो दैनिक पत्रिकाको अंश हो।

१९ सेप्टेम्बर २०२१ मा, मेरोमा अशुभ समाचार आइपुग्यो। सेपीबाट एकदम नजिकको सिरिखोला गाउँका ओङचेन शेर्पालाई दिउँसो हिमाली कालो भालुले आक्रमण गरी घाइते बनाएको थियो । यसले मलाई गहिरो विचलित बनायो। त्यतिन्जेल, मैले वन्यजन्तुहरूसँग नजिकको सम्पर्कमा बस्ने संरक्षित क्षेत्रहरूको छेउमा रहेका समुदायहरूको बारेमा मात्र पढेको थिएँ। किताबको पन्नाबाहिर यस्तो घटना मैले पहिलो पटक भोगेको थिएँ । म धेरै टाढा कोलकातामा भए पनि, समाचार एकदमै व्यक्तिगत लाग्यो। घटनालाई विभिन्न कोणबाट विच्छेदन गर्ने धेरै आवाजहरूसित, मैले सोचेँ, "सत्य के थियो?" म सधैँ यी चुनौतीपूर्ण परिस्थितिहरू हरेक दिन भोग्ने समुदायहरूबाट वास्तविक जानकारीहरू सुन्न चाहन्छु। त्यसैले, गाउँ र वरपरका बासिन्दाहरूसँग कुरा गर्ने आशामा म अक्टोबर २०२१ मा सेपी फर्किएँ। मेरो भ्रमणको क्रममा, मैले मेरो अनुभवलाई विस्तृत रूपमा दस्तावेजीकरण गरे; तलको लेख मेरो दैनिक पत्रिकाको अंश हो।

अक्टोबर १३, २०२१

बेलुका ८ बजी पश्चिम बङ्गालको पूर्वी हिमाली क्षेत्रको सानो बस्ती धोत्रेको चाम्लिङ रेस्टुरेन्टमा खानाको पर्खाइमा थियौँ । “हामी ८५०० फिटको उचाइमा छौँ। यहाँ एक कचौरा थुक्पाको मूल्य ५०० रुपैयाँ छ”, सिङ्गो दाजुले गम्भीरता देखाए। चाम्लिङकी आमाले दाजुलाई नम्रतापूर्वक हप्काइन् र मलाई आश्वस्त गरिन्, “उसको कुरा नसुन । ५० रुपैयाँ मात्रै हो ।” यी चिसो पूर्वी हिमालयका उचाइहरूमा न्यानोपनको कमी छैन।

हामी भारत-नेपाल सिमाना नजिकैको रिम्बिक (दार्जिलिङ जिल्ला, पश्चिम बङ्गाल) बाट करिब ३ किलोमिटर टाढा रहेको सेपीको बनबस्तीतिर लाग्यौँ। सिङ्गो दाजु भनेर चिनिने लालबहादुर राईले दैनिक यात्रुहरू र रिम्बिकको पसललाई सिलगढीको ठुलो बजारसँग जोड्छन्। साढे आठ बजिसकेको थियो, तैपनि हामी हाम्रो गन्तव्यबाट २ घन्टा टाढा थियौँ। अन्धकारमा, सडकको छेउमा रिफ्लेक्टरहरूले बाटोको सुरक्षित सीमानाहरू देख्न सकिन्थ्यो। साढे दस बजी हामी सेपीको होमस्टेमा पुग्यौँ। मलाई पोर्चमा अञ्जला राई र अमित राईले स्वागत गरे । ‘लिपोहोछा होमस्टे’ परिवारद्वारा सञ्चालित निवास हो। २०२१ मा, होमस्टे मुख्यतया अञ्जलाद्वारा अमितको सहयोगमा व्यवस्थापन गरिएको थियो।

खाना खाँदै गर्दा, हामीले आउने दुई दिन टिम्बुरे र गुरदुम गाउँहरूमा पैदल यात्रा गर्ने बारेमा कुराकानी गर्‍यौँ। अमितमा हिचकिचाहट देखिन्थ्यो। "के यो भालुले गर्दा हो?", मैले सोधेँ। "ओह, तपाईँलाई पहिले नै यसको बारेमा थाहा छ?", अमितले मलाई थाहा छ भनेर थाहा पाउँदा सहज देखिन्थ्यो।

भारत भित्र, संरक्षित क्षेत्रहरू (PAs) वन्यजन्तु (संरक्षण) ऐन १९७२ अन्तर्गत जैविक विविधता र वन्यजन्तुको संरक्षण गर्नका लागि तोकिएका क्षेत्रहरू हुन्। तिनीहरूमा राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु अभयारण्यहरू, संरक्षण र सामुदायिक आरक्षहरू समावेश छन्, प्रत्येकले विभिन्न सुरक्षा स्तरहरू प्रदान गर्दछ। सेपी सिङ्गलिला राष्ट्रिय निकुञ्जको छेउमा अवस्थित भएकाले मकै खेतमा भालुले आक्रमण गर्नु अचम्मको कुरा होइन। तर, यस्ता घटनाहरू मानवलाई संलग्न गराउने दुर्लभ घटनाहरू हुन्।

१९ सेप्टेम्बर २०२१ मा, सिरिखोला गाउँका ओङचेन शेर्पा आफ्नो सुँगुरको खोर नजिकै हिमाली कालो भालुसँगको दुर्भाग्यपूर्ण जम्काभेटमा गम्भीर घाइते भए। मैले यसको बारेमा अञ्जलाबाट इन्टरनेट मार्फत थाहा पाएँ। उनले २०२१ मा मकै फसलको मौसममा भालुहरू नियमित रूपमा कृषि खेतहरूमा जाने गरेको कुरा साझा गरिन्।यस्ता वन्य जन्तुसितको जम्काभेटहरू भारतको संरक्षित क्षेत्रका किनारामा रहेका गाउँहरूमा असामान्य छैनन्। भारत भित्र, संरक्षित क्षेत्रहरू (PAs) वन्यजन्तु (संरक्षण) ऐन १९७२ अन्तर्गत जैविक विविधता र वन्यजन्तुको संरक्षण गर्नका लागि तोकिएका क्षेत्रहरू हुन्। तिनीहरूमा राष्ट्रिय निकुञ्ज, वन्यजन्तु अभयारण्यहरू, संरक्षण र सामुदायिक आरक्षहरू समावेश छन्, प्रत्येकले विभिन्न सुरक्षा स्तरहरू प्रदान गर्दछ। सेपी सिङ्गलिला राष्ट्रिय निकुञ्जको छेउमा अवस्थित भएकाले मकै खेतमा भालुले आक्रमण गर्नु अचम्मको कुरा होइन। तर, यस्ता घटनाहरू मानवलाई संलग्न गराउने दुर्लभ घटनाहरू हुन्।मैले तिनीहरूको बारेमा मात्र पढेको थिएँ र त्यस्ता समुदायहरूसँग कुरा गर्न चाहन्थेँ। सेपीमा, मैले यो सबैको बिचमा अचानक आफूलाई भेट्टाएँ। होमस्टेका झ्यालहरूभन्दा पर जङ्गलहरूका पहाडहरू देखिन्थे। तिनीहरू अँध्यारा र डरलाग्दा देखिन्थे।

अक्टोबर १४, २०२१

अन्धकारले उज्यालो बिहानीलाई बाटो दियो। मनसुन पछिको वैभवले जङ्गलहरूमा हरियाली छाएका थिए। सुन्तला रङको पेट भएको हिमाली लोखर्के झ्याल छेउमा घुमिरहेको छ। अमितले बुधन राईसँग मेरो परिचय गराए र हातले कोरेको नक्सा देखाए । हामी हिँड्दा बुधनले सिरीखोला नदीको उल्टो छेउमा पाहाडमा बनेका गाउँहरू औँलाले देखाए—रङ्गीन सेडहरूका झुण्डहरू, झन्डै ढलानबाट झुन्डिएका, र जङ्गलका रिक्त स्थान बिचको खाली ठाउँहरूले घेरेका थिए।

यस क्षेत्रका गाउँहरू सिरीखोला नदी उपत्यकाको दुई किनारमा बाँडिएका छन्। ठिक बायाँतिरका पहाडहरू बस्तीहरूले भरिएका थिए- डाँडागाउँ, बिचगाउँ, कल्याण, मुस्सेपाखा, सिरीखोला, टिम्बुरे, गुरदुम, र अन्य। सेपी नदीको ठिक दायाँमा अवस्थित छ। सेपीबाट यी गाउँहरूमा पुग्नका लागि दुईवटा बाटो छन्, सिरीखोला पुल पार गरेपछि या त बाँया किनारामा गुरदुमसम्म पुग्न सकिन्छ वा जङ्गलले घेरिएको दाहिने किनारबाट गुरदुम नजिकको साँघुरो फुटब्रिज पार गर्न सकिन्छ। दाहिने किनारको वन्य खण्ड निर्जन छ। सेपीका लागि ताजा पानीको प्राथमिक स्रोत यस जङ्गलमा धेरै पग्लने पानीका धाराहरू छन्। जङ्गलको भुइँ गिलो झार-पातले पनि धनी छ, यी सुक्खा पातहरू र मरेको बोक्राले सम्पूर्ण क्षेत्रलाई दाउरा दिन्छ। खेतबारीका लागि जैविक मलदेखि गाईवस्तुको चारोसम्म, गाउँलेहरू दैनिक जीवन निर्वाहका लागि जङ्गलमा निर्भर छन्।

लिपोहोछा होमस्टेबाट, साँघुरो जङ्गलको बाटो माथिल्लो सेपीतिर घुम्छ। चाँडै, खेतीका लागि टेरेस्ड क्षेत्रहरू दृश्यमा आउँछन्। अक्टोबरको मध्यमा, खेतहरू पाकेको मकैले सुनौलो थिए। मकैका अग्ला ढोँडहरू हामीतिर झुके। मकै एक खाद्य बाली हो, र यसको घाममा सुकाइएका ढोँडहरूलाई चारोको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। हामी अन्ततः एउटा खेतमा पुग्यौँ जहाँ कुनै पनि उभिएको ढोँडको फल थिएन, बोक्रा ताछिएर जतासुकै फालिएका थिए। बुधनले भने, “यसरी भालुले बालीमा आक्रमण गर्छ ।पुरै सिजनको फसल खत्तम पार्‍यो। भालुले आक्रमण नगर्ने भएकाले धेरै किसानहरू मटर (मटर), लेसुन वा रायोको साग (तोरीको पातको साग)-तिर लागेका छन्।”

अक्टोबरको मध्यमा, खेतहरू पाकेको मकैले सुनौलो थिए। मकैका अग्ला ढोँडहरू हामीतिर झुके। हामी अन्ततः एउटा खेतमा पुग्यौँ जहाँ कुनै पनि उभिएको ढोँडको फल थिएन, बोक्रा ताछिएर जतासुकै फालिएका थिए। बुधनले भने, “यसरी भालुले बालीमा आक्रमण गर्छ ।पुरै सिजनको फसल खत्तम पार्‍यो। भालुले आक्रमण नगर्ने भएकाले धेरै किसानहरू मटर , लेसुन वा रायोको साग तिर लागेका छन्।”

खेतहरूबाट बाटो बिस्तारै स-साना गोठहरूभएतिर लाग्यो। बुधनले मलाई बाटोबाट, ढलानबाट तल एउटा काठको कोठामा लगेर भने, "यो विकास राईको ठाउँ हो"। भुक्ने कुकुरले हाम्रो आगमनको घोषणा गर्‍यो, मैले काठको छतमा छुर्पीहरू सुकिरहेको देखेँ। परिचयात्मक आदानप्रदान पछि, हाम्रो कुराकानी भालुतर्फ मोडियो। बिकासलाई उनीहरूको उपस्थितिबाट खासै चिन्तित देखिएन । उनले भने, “हो, उनीहरू राति मेरो खेतमा पनि जान्छन् । तर तिनीहरू सधैँ नै यहाँ हुन्छन्। चिन्ता लिनुको के अर्थ ?” ऊ मलाई आफ्नो ठाउँको वरिपरि देखाउन बढी चासो राख्यो। गमलाका फुलहरूले भरिएको, उनको घर पाहाडको ढलान वरपर छरिएका कोठाहरू मिलेर बनेको छ। विकासको स्टोर रुम आलुले भरिएको थियो, मुख्य नगदे बाली रिम्बिकको आलु तिनीहरूको गुणस्तर र अद्वितीय स्वादका लागि प्रख्यात छ। अघिल्लो वर्ष ५० किलोमा आलुको मूल्य दुई हजार रुपैयाँ थियो । अन्य बालीहरू जस्तै मकै, लसुन, फर्सी, मटर आदि मुख्यतया स्थानीय उपभोगका लागि खाद्य बालीको रूपमा उब्जनी गरिन्छ।जब हामी फेरि अघि बढ्न लागेका थियौँ ,"जब तपाईँ फेरि भ्रमण गर्नुहुन्छ आउनुहोस् र हामीसँग बस्नुहोस् ",भनेर विकासले न्यानो निमन्त्रणा दियो ।

परिचयात्मक आदानप्रदान पछि, हाम्रो कुराकानी भालुतर्फ मोडियो। बिकासलाई उनीहरूको उपस्थितिबाट खासै चिन्तित देखिएन । उनले भने, “हो, उनीहरू राति मेरो खेतमा पनि जान्छन् । तर तिनीहरू सधैँ नै यहाँ हुन्छन्। चिन्ता लिनुको के अर्थ ?”

चाँडै, हामी माङ्खिम (मन्दिर) परिसरमा आइपुग्यौँ। मन्दिर पाहाडको फेदमा रहेको चट्टानबाट बनेको छ। भित्र, हामी राई देवताहरू, पारुहाङ र सुम्निमाका कुँदिएका आकृतिहरू देख्छौँ। राई/किराँत समुदायले पारुहाङ-सुम्निमालाई शिव-पार्वतीको अवतारको रूपमा पूजा गर्छन्। पारुहाङको पोशाकले उनको पहिचानलाई दाउरेका रूपमा झल्काउँछ। पछि साँझ एक कप चियामा, अञ्जला राईले कसरी सम्पूर्ण क्षेत्रले पहिले सिकार खेल्ने जीवनशैली बिताएको थियो भनेर साझा गर्नुभयो, "मेरो हजुरबुबा एक उत्कृष्ट सिकारी हुनुहुन्थ्यो। मेरो बुबाले पनि ती सिपहरू सिकेका थिए। तर त्यसपछि, १९७२ वन्यजन्तु संरक्षण ऐन आयो र हामीले हाम्रो सिकार परम्परा त्याग्यौँ। अब, हामी कृषिमा धेरै निर्भर छौँ।"

पछि साँझ एक कप चियामा, अञ्जला राईले कसरी सम्पूर्ण क्षेत्रले पहिले सिकार खेल्ने जीवनशैली बिताएको थियो भनेर साझा गर्नुभयो, "मेरो हजुरबुबा एक उत्कृष्ट सिकारी हुनुहुन्थ्यो। मेरो बुबाले पनि ती सिपहरू सिकेका थिए। तर त्यसपछि, १९७२ वन्यजन्तु संरक्षण ऐन आयो र हामीले हाम्रो सिकार परम्परा त्याग्यौँ। अब, हामी कृषिमा धेरै निर्भर छौँ।"

माङ्खिम मन्दिर परिसर पार गरेपछि, हामी खुला आँगनमा पुग्यौं। घाममा सुकाउनका लागि ताजा मकैको बाली राखिएको थियो। त्यसपछि बाटो धेरै एकैखालका घरहरू पार गर्दै अघि बढ्यो, जहाँ सुन्दर फुलहरू र भान्साको बगैँचामा इस्कुस (स्क्वास) र कहिलेकाहीँ विशाल फर्सीहरू उमारिएको अविश्वसनीय प्रदर्शनहरू थिए। यी काठका घरहरू पार गर्दै, बाटो पाहाडको टुप्पो नजिकैको फुटबल मैदानमा फराकिलो भयो। यस मैदानको परिधिमा, हामीले पाहाडका भित्ताहरूबाट बैजनी फुलहरूको झुण्ड निस्किरहेको देख्यौँ। हामी छायादार धुप्पीका जङ्गलमा ओर्लँदै गर्दा बुधनले तिनीहरूलाई हल्का धक्का दिए, परागकणको बादल निस्कियो।

जङ्गलभन्दा उता, एउटा सानो उकालो बाटोले हामीलाई निर्मल राईको आँगनमा पुर्‍यायो। हालसालै, एउटा भालुले उनको मकैको खेतमा आक्रमण गरेको रहेछ, त्यसपछि एउटा जङ्गली बँदेलले सिजनभरि बाली सखाप पारिदिएको रहेछ। तर निर्मलले न्यूनतम क्षतिपूर्तिको लागि वन विभागको जटिल प्रक्रिया अघि बढाउन थोरै प्रोत्साहन पाए। धेरैजसो अरू जस्तै, उनी मटर (मटर) र रायो-को-साग (तोरीको पातको साग) रोप्न थाले। उनी आफ्नो बाली नष्ट गर्ने जनावरहरूप्रति सहानुभूतिशील देखिन्थे, "भालुले पनि हामीले जस्तै खानुपर्छ"। हामीलाई एक कप चियाका लागि आमन्त्रित गर्दै, उनले थपे, "जे गयो त्यो गयो। म फेरि सुरु गर्नेछु।"

जङ्गलभन्दा उता, एउटा सानो उकालो बाटोले हामीलाई निर्मल राईको आँगनमा पुर्‍यायो। हालसालै, एउटा भालुले उनको मकैको खेतमा आक्रमण गरेको रहेछ, त्यसपछि एउटा जङ्गली बँदेलले सिजनभरि बाली सखाप पारिदिएको रहेछ। तर निर्मलले न्यूनतम क्षतिपूर्तिको लागि वन विभागको जटिल प्रक्रिया अघि बढाउन थोरै प्रोत्साहन पाए। धेरैजसो अरू जस्तै, उनी मटर र रायो-को-साग रोप्न थाले। उनी आफ्नो बाली नष्ट गर्ने जनावरहरूप्रति सहानुभूतिशील देखिन्थे, "भालुले पनि हामीले जस्तै खानुपर्छ"। हामीलाई एक कप चियाका लागि आमन्त्रित गर्दै, उनले थपे, "जे गयो त्यो गयो। म फेरि सुरु गर्नेछु।"

निर्मल राईको घरबाट, हामी निरन्तर चराहरूको आवाजको बिचबाट घना झोडीहरू हुँदै ओरालो हिँड्यौँ। केही समय पछि, हामी खुला आँगनमा पुग्यौँ। डल्ले खुर्सानीको एक ठुलो प्लेट, प्रसिद्ध गोलो रातो पूर्वी हिमाली खुर्सानी, घाममा सुकाउनका लागि राखिएको थियो। यो सुमित्रा राईको ठाउँ थियो। उनले पकाएको वाइवाई (पूर्वी हिमाली भेकको एक प्रिय नेपालमा बन्ने खाजा) चाउचाउ, सेपीमा प्रसिद्ध छ। बुधनले हामीलाई खाजाका लागि यहाँ ल्याए। डल्लेका टुक्राहरूसँग मिसिएको वाइवाईले बिस्तारै भित्र पस्दै गरेको आलस्यलाई पन्छायो।

खाजा खाएपछि, हामी पाहाडमा काटिएको ठाडो, अनन्त सिँढीबाट सिरीखोला नदीतर्फ गयौँ। मैले पछि फर्किँदा लिपोछासम्म आरोहण गर्ने बारे नसोच्ने प्रयास गरेँ। हामी नजिकैको झरना घुम्न निस्कियौँ। सामान्य गोरेटोमा झोडी बढेको थियो त्यसैले हामीले सिरीखोला खोला पार गर्ने प्रयास गर्‍यौँ। एउटा ढुङ्गाबाट चिप्लिएर हाम्रो जुत्ता भिजेपछि, हामीले अन्ततः फर्कने निर्णय गर्‍यौँ। मेरो हातमा टाँसिएको ट्र्यागियाको दाना निकाल्ने कामले लिपोछा नपुग्दासम्म मलाई व्यस्त राख्यो।

अक्टोबर १५, २०२१

हामी सेपीबाट गुरदुम जान चाहन्थ्यौँ, त्यसैले हामीले सिरिखोलाको बसोबास भएको छेउमा रहेका धेरै बस्तीहरू पार गर्दै हिँड्ने निर्णय गर्‍यौँ। बुधन बिहान ९ बजी आफ्नो झोला र हँसिया लिएर तयार थिए। उनले भने, बसोबास नभएको वन खण्ड हुँदै फर्कनलाई बाटोमा हँसिया महत्त्वपूर्ण हुनेछ। पैदल यात्रा मोटर गुड्ने अलकत्रे सडकबाट सुरु भयो। यस क्षेत्रको प्रतिष्ठित स्थलचिह्न सिरिखोला पुल पार गरेपछि, बुधनले जङ्गली पाहाडको बिचमा रहेको एउटा गोठलाई औंल्याए। उनले भने, "यो पहिले ओङचेन शेर्पाको ठाउँ थियो"। ओङचेन वर्खापछिको बढेको झारलाई काटिरहेका थिए त्यही बेला हिमाली कालो भालुले आक्रमण गरेर उनलाई गम्भीर घाइते बनायो।

बुधनले भने, "यो पहिले ओङचेन शेर्पाको ठाउँ थियो"। ओङचेन वर्खापछिको बढेको झारलाई काटिरहेका थिए त्यही बेला हिमाली कालो भालुले आक्रमण गरेर उनलाई गम्भीर घाइते बनायो।

गोठ पार गर्दै, बाटो टिम्बुरे जाने जङ्गली बाटोमा उकालो लाग्यो। हामी यहाँ मिलन तामाङको स्वयम्भू लजमा आराम गर्न रोकियौँ। लजमा रहेको एउटा चित्रले 'लास्ट सप्पर' चित्रण गर्छ तर नेपाली अनुहारका विशेषताहरू उजागर गर्न पात्रहरूलाई परिमार्जन गरिएको छ। म त्यो चित्रबाट मोहित भएँ जसले मलाई १७५३ मा पेरुको उच्च एन्डिजमा, मार्कोस जापाटाले दा भिन्चीको 'लास्ट सप्पर' -लाई परिमार्जन गरेर प्लेट केन्द्रमा क्वेचुआ खाद्य पदार्थ डेड क्यु समावेश गरेको सम्झना गरायो। मिलन तामाङले मलाई भने, कोलकाताका विद्यार्थीहरूको एउटा समूहले उनको ठाउँमा बस्दा उनको भित्तामा रङ लगाएका थिए।मिलनले हामीलाई तातो पानीको प्रस्ताव गर्दा, उनले डार्क फरेस्टको बाटो सेपी फर्कने हाम्रो योजनाको बारेमा आफ्नो आशङ्का व्यक्त गरे। बुधनले मिलनको सावधानीलाई नोट गरे। टिम्बुरेको अगाडि, उनले हामीले भेटेका सबैसँग हामीले हाम्रो फर्कने योजना रहेको जङ्लको बाटो सम्बन्धी जानकारी लिइरहे।

ट्रेल टिम्बुरे भन्दा परे ठाडो उकालो चढ्यो र मकैको सुनौलो खेतहरू गुर्दममा हिंड्न हामीलाई लगभग एक घण्टा लाग्यो। अब, हामी या त सेपी फर्कने बाटो फर्कन सक्छौं वा घना जंगलको डार्क फरेस्ट लिन सक्छौं। बुधनले सेपी फर्कने जंगलको बाटो रोजे। एउटा सानो काठको गेटले गुर्दुम गाउँ र जंगलको बीचको सिमाना चिन्ह लगाइयो। गाउँलेहरूले जङ्गली बँदेलहरूलाई खेतबारीबाट टाढा राख्न र घरेलु गाईवस्तुहरूलाई जंगलमा छाड्न नदिन गेट बनाएका थिए। “तर यी बँदेलहरूलाई कहिल्यै रोक्दैनन्”, बुढान हाँसे, जस्तै हामी जङ्गलभित्र पस्यौं।

एउटा सानो काठको गेटले गुर्दुम गाउँ र जंगलको बीचको सिमाना चिन्ह लगाइयो। गाउँलेहरूले जङ्गली बँदेलहरूलाई खेतबारीबाट टाढा राख्न र घरेलु गाईवस्तुहरूलाई जंगलमा छाड्न नदिन गेट बनाएका थिए। “तर यी बँदेलहरूलाई कहिल्यै रोक्दैनन्”, बुढान हाँसे, जस्तै हामी जङ्गलभित्र पस्यौं।

गेटको छेउमा सिरीखोला खोलामाथि एउटा सानो पुल थियो । बुधनले जमिनको थुप्रोबाट सुकेको पात उठाए। उसले ढुङ्गाको पुलको स्तम्भमा ध्यानपूर्वक सन्तुलित गरी पहिले नै अवस्थित पातहरूको थुप्रोमा बिस्तारै राख्यो। बुढानले भने, ‘जङ्गलमा प्रवेश गर्नुअघि हामीले यसरी नै अनुमति मागेका छौं । पात झर्नुले वन अस्वीकार गर्ने सहमतिलाई जनाउँछ। हाम्रो पात रह्यो।

गेटको छेउमा सिरीखोला खोलामाथि एउटा सानो पुल थियो । बुधनले जमिनको थुप्रोबाट सुकेको पात उठाए। उसले ढुङ्गाको पुलको स्तम्भमा ध्यानपूर्वक सन्तुलित गरी पहिले नै अवस्थित पातहरूको थुप्रोमा बिस्तारै राख्यो। बुढानले भने, ‘जङ्गलमा प्रवेश गर्नुअघि हामीले यसरी नै अनुमति मागेका छौं । पात झर्नुले वन अस्वीकार गर्ने सहमतिलाई जनाउँछ। हाम्रो पात रह्यो।

त्यसपछिका केही घन्टाहरू बुडो कटुसका रूहरूको बाक्लो छानामुनिका साँघुरो बाटोहरूमा उकालो र ओह्रालो हिँड्नु समावेश थियो। हिमनदीका खोलाको सुखदायक आवाजहरूले निरन्तर साथ दिइरहेका थिए। दिउँसो थियो, धेरै घमाइलो दिनको सबैभन्दा उज्यालो समय। तैपनि, जङ्गलभित्र साँझ परेको जस्तो महसुस भयो। केही चुनिएका ठाउँहरूमा मात्र, सूर्यको किरण रुखहरूका बाक्लो छानाबाट प्रवेश गरिरहेका थिए; यी ठाउँहरूमा सुन्दर रातो फुलहरू फुलेका थिए। पातहरूको थुप्रो मात्र भएका ठाउँहरूमा जहाँ तिनीहरू मुनि कुनै ठोस आधार थिएन बुधनको कहिलेकाहीँ चेतावनीहरू बाहेक कुनै कुराकानी भएन। हामीमध्ये कसैलाई पनि थाहा भएन कि कति समय बितिसकेको छ जबसम्म हामी अचानक खुला आकाशमुनि पाइला टेकेनौ। हामी सेपीको माथिल्लो भागमा आइपुगेका थियौँ।

गुरदुमदेखि सेपीसम्म फैलिएको घना निर्जन जङ्गल/ तस्बिर: उपायन चटर्जी

सेपीको माथिल्लो भागमा, 'सेपी राजमार्ग' मा एलपिजी सिलिन्डर बोक्नु भन्दा जङ्गलबाट दाउरा पाउनु धेरै सजिलो छ। मैले सोचेको थिएँ, एलपिजी/विकल्पहरूलाई आधिकारिक रूपमा पहुँचयोग्य बनाउनु दाउरामा ग्रामीण निर्भरता कम गर्ने पर्याप्त समाधान हो। पहिलो पटक होइन, मलाई लाग्यो कि किताबहरूभन्दा बाहिर पनि धेरै कुरा सिक्न बाँकी नै छ।

खाजा खाने समय धेरै नाघिसकेको थियो र हामी भोकाएका थियौँ। त्यसैले, हामीले सुमित्राको घरतिर जाने बाटो रोज्यौँ। हामीले उनलाई इस्कुस (स्क्वास) को थाक बिचमा भेट्टायौं, जुन मोमोका लागि भर्नको रूपमा तयार पारिएको थियो। त्यो दसैँ थियो, नेपाली संस्कृतिमा ठुलो औपचारिक महत्त्वको दिन। सुमित्रा राई आफ्ना पाहुनाहरूका लागि खाना तयार गर्न व्यस्त थिइन्, जो साँझ आइपुग्ने अपेक्षा गरिएको थियो। उनकी छोरी दीपिकाले हाम्रा लागि काम गर्दै गाउँदै, केही बाफ आउँदै गरेको म्यागी तयार गरिन्। खाजापछि, बुधनले गाउँका ती भागहरू हुँदै घुम्न सुझाउ दिए जुन मैले अहिलेसम्म देखेको थिइनँ।

हेमन्त राईको निवासमा, हामीलाई इस्कुसको मोमो तयारीको उही दृश्यले स्वागत गर्‍यो। त्यो उत्सवको दिन थियो र उनले हामीलाई खाना नखाइ जान दिएनन्। जब बुधनले हामीले भर्खरै खाजा खाएको बताए, उनले हाम्रा लागि फलफुलको थाल ल्याए। त्यहाँबाट, बुधनले हामीलाई मुख्य बाटोबाट मकैको बारी हुँदै अघि बढेको साँघुरो बाटोमा लगे। यो अविश्वसनीय रूपमा भिरालो र ठाउँ-ठाउँमा भत्किएको थियो। "हामी यसलाई सेपी राजमार्ग भन्छौँ"। बुधनले मुस्कुराउँदै थपे, "यही बाटो हो जसबाट सबै कुरा माथिल्लो सेपीमा पुर्‍याइन्छ। राशनदेखि सिलिन्डरसम्म, हामीले सबै कुरा यो भिरमा बोक्नुपर्छ।" सेपीको माथिल्लो भागमा, 'सेपी राजमार्ग' मा एलपिजी सिलिन्डर बोक्नु भन्दा जङ्गलबाट दाउरा पाउनु धेरै सजिलो छ। मैले सोचेको थिएँ, एलपिजी/विकल्पहरूलाई आधिकारिक रूपमा पहुँचयोग्य बनाउनु दाउरामा ग्रामीण निर्भरता कम गर्ने पर्याप्त समाधान हो। पहिलो पटक होइन, मलाई लाग्यो कि किताबहरूभन्दा बाहिर पनि धेरै कुरा सिक्न बाँकी नै छ।

बुधन र म भालुको बारेमा कुरा गर्न घर-घरमा रोकियौं। तर दशैंको चाडपर्वको माहोल सुरु भइसकेको थियो। सेपीका बासिन्दाहरूका लागि वरपर भालु हुनु कुनै बाधा होइन। यो सामान्य छ। तिनीहरूले भालुको बारेमा कुनै पनि गम्भीर कुराकानीलाई खारेज गरे र यसको सट्टा फलफूल, मिठाई र सेल-रोटीको थाल प्रस्ताव गरे।

यो ठाडो बाटोले हामीलाई मध्य सेपीमा ल्यायो। बुधन र म भालुको बारेमा कुरा गर्न घर-घरमा रोकियौं। तर दशैंको चाडपर्वको माहोल सुरु भइसकेको थियो। सेपीका बासिन्दाहरूका लागि वरपर भालु हुनु कुनै बाधा होइन। यो सामान्य छ। तिनीहरूले भालुको बारेमा कुनै पनि गम्भीर कुराकानीलाई खारेज गरे र यसको सट्टा फलफूल, मिठाई र सेल-रोटीको थाल प्रस्ताव गरे। लिपोछा होमस्टेमा पुग्दा बुढान र म भरिएका थियौं र अञ्जलाले दशैंको लागि तयार पारेको विशेष साँझको खाजा अस्वीकार गर्नुपरेको थियो।

अक्टोबर 16

म चिन्तित हुन थालेपछि, मैले पछिल्ला दुई दिनमा अनुभव गरेको सबै कुरा सम्झिएँ - सेपीका बासिन्दाहरूले सबै कुनै गुनासो बिना नै, सामना गरेका चुनौतीहरू र कठिनाइहरूको मात्रा। मैले देख्ने सौभाग्य पाएको शान्तिको सम्झना भयो।
दसैँले गर्दा सिङ्गो दाजुको गाडी सेवा बन्द गरिएकाले गर्दा सेपीबाट सिलिगुडी पुग्ने कुनै सिधा बाटो थिएन। त्यसैले, म दार्जिलिङ जाने गाडीमा चढें। दार्जिलिङमा, पर्यटकहरूको भिड देखिन्थ्यो, स्थानीय ट्याक्सीहरू यात्रुहरूले भरिएका थिए। यो त्यस्तो कुरा थियो जसका लागि म तयार थिइनँ। म चिन्तित हुन थालेपछि, मैले पछिल्ला दुई दिनमा अनुभव गरेको सबै कुरा सम्झिएँ - सेपीका बासिन्दाहरूले सबै कुनै गुनासो बिना नै, सामना गरेका चुनौतीहरू र कठिनाइहरूको मात्रा। मैले देख्ने सौभाग्य पाएको शान्तिको सम्झना भयो। अचानक, मेरो चिन्ता हरायो। मलाई थाहा थियो म बाटो फेला पार्नेछु।

निष्कर्ष

सेपीमा मेरो समय मेरो जीवनको सबैभन्दा प्रभावशाली अनुभवहरू मध्ये एक हो। नेपाली संस्कृतिको गहिरो अन्तर्दृष्टिदेखि लिएर पूर्वी हिमालय क्षेत्रका जीवनका विभिन्न गतिशीलताका बारेमा पहिलो हातको ज्ञानसम्म, टेकवे अपार छन्। प्राकृतिक संसारसँगको हाम्रो सम्बन्धलाई मैले कसरी बुझ्छु भन्ने कुरामा परिवर्तन आएको छ। वन्यजन्तुसँग घनिष्ठ सम्पर्कमा बस्ने समुदायहरूले प्रकृतिलाई फरक लेन्सबाट हेर्ने गरेको मैले सिकें।

सेपीमा मेरो समय मेरो जीवनको सबैभन्दा प्रभावशाली अनुभवहरू मध्ये एक हो। नेपाली संस्कृतिको गहिरो अन्तर्दृष्टिदेखि लिएर पूर्वी हिमालय क्षेत्रका जीवनका विभिन्न गतिशीलताका बारेमा पहिलो हातको ज्ञानसम्म, टेकवे अपार छन्। प्राकृतिक संसारसँगको हाम्रो सम्बन्धलाई मैले कसरी बुझ्छु भन्ने कुरामा परिवर्तन आएको छ। वन्यजन्तुसँग घनिष्ठ सम्पर्कमा बस्ने समुदायहरूले प्रकृतिलाई फरक लेन्सबाट हेर्ने गरेको मैले सिकें। सेपी गाउँका बासिन्दाका लागि मानिस र प्रकृति कहिल्यै पनि दुई भिन्न वस्तु होइनन् । असंख्य प्राकृतिक तत्वहरु संग सह-अस्तित्व जीवन को प्राकृतिक तरीका हो। गाउँलेहरूले राती भालु र जङ्गली बँदेलबाट आफ्नो बाली जोगाउँछन्। तर जनावरहरूलाई बाहिरी रूपमा हेरिएको छैन। तिनीहरूको उपस्थिति सामान्य, अपेक्षित, र सांस्कृतिक परम्पराहरूमा निहित छ। मैले यो पनि सिकें कि कसरी वनमा पहुँच प्रतिबन्धले मानव-बनाम-प्रकृति कथाहरूलाई इन्धन गर्न सक्छ। जब काठ, दाउरा, वा चाराको स्रोतको लागि वनमा जाने बानीमा रोक लगाइन्छ, वनको जोखिमको प्राकृतिक स्वीकृति कम हुन्छ। बिस्तारै, "यदि हामीलाई जंगलमा अनुमति छैन भने, जंगलका जनावरहरूलाई हाम्रो वरपर स्वागत छैन" मनोवृत्तिले कब्जा गर्छ।

सेपी गाउँका बासिन्दाका लागि मानिस र प्रकृति कहिल्यै पनि दुई भिन्न वस्तु होइनन् । असंख्य प्राकृतिक तत्वहरु संग सह-अस्तित्व जीवन को प्राकृतिक तरीका हो। गाउँलेहरूले राती भालु र जङ्गली बँदेलबाट आफ्नो बाली जोगाउँछन्। तर जनावरहरूलाई बाहिरी रूपमा हेरिएको छैन। तिनीहरूको उपस्थिति सामान्य, अपेक्षित, र सांस्कृतिक परम्पराहरूमा निहित छ।

वन संरक्षण र प्रकृतिसँग भारतको गहिरो आदिवासी सम्बन्धका लागि अवकास निर्माण बिचको रेखा कहाँ कोर्ने भन्ने बारेमा कुनै स्पष्ट उत्तर छैन। तर मैले महसुस गरेँ हामी यस्ता सम्बन्धहरूको आधार बन्ने कथाहरू र मौखिक परम्पराहरूबाट द्रुत गतिमा टाढा हुँदै गइरहेका छौँ। सेपीमा मेरो अनुभवले मलाई अझ बढी सिक्ने चाहना जगायो। म भारतको आदिवासी अभ्यासहरूको बारेमा मेरो बुझाइलाई अझ गहिरो बनाउन चाहन्छु। यो जीवन परिवर्तन गर्ने यात्राको सुरुवात थियो जसले अन्ततः मलाई अरुणाचल प्रदेशको पक्के बाघ आरक्ष रहेको जङ्गलको धेरै भित्र र जङ्गलको पूर्वी सीमामा बस्ने न्यीसी आदिवासी समुदायको जीवनसम्म पुर्‍यायो।

Additional Readings

1. Zubair, ‘How Local Hero Anjala Quit Her Urban Lifestyle To Empower Her Village Community’, Indiahikes, 2018.
2. Chatterjee, ‘The Nyishi, The Forest and Life’, Sanctuary Asia, Vol. 44 No. 6, June 2024.
3. Chatterjee, ‘A Walk Across India’s Tiger Country In Search Of India’s National Butterfly’, Roundglass Sustain, 2024.
4. Chatterjee, ‘Forgotten Lessons From The Forests Of Pakke’, Nature In Focus, 2024.

1. बादल बन: एक उष्णकटिबंधीय वा उपोष्णकटिबंधीय वन लगातार वा मौसमी रूपमा निम्न-स्तरको बादलहरूले ढाकिएको हुन्छ (विकिपीडिया) ↩︎