दार्जिलिङको चियालाई 'चियाको स्याम्पेन' भनेर चिनिन्छ, यो G.I(भौगोलिक सङ्केत) ट्रेडमार्क प्राप्त गर्ने विश्वको एक मात्र चिया हो। सन् २०२३ मा, दार्जिलिङको चिया उत्पादन (६.१-६.३ मिलियन किलोग्राम) ५० वर्षहरू भन्दा बडी समयमा सबैभन्दा कम उत्पादन मानिएको थियो (मुखर्जी, २०२४)। “दार्जिलिङ चिया अनुसन्धान र विकास केन्द्रको सन् १९९३-२०१३ को अध्ययनले वार्षिक वर्षा (१५२.५ सेन्टिमिटर) र सापेक्षिक आर्द्रता (१६.०७%) मा कमीका कारण तापक्रम ०.५ डिग्री सेल्सियसले बढेको पत्ता लगाएको छ, यस कारणले समग्रमा चिया उत्पादन घटेको छ" (सरकार, २०२३)। द हिन्दू (२०२३) ले भने कि धेरै रोपनीहरूले गिरावटको कारण पुरानो चियाको गाज र कीट आक्रमणहरू उल्लेख गरे। यससँगै दार्जिलिङ चियाको माग घट्दै गएको छ।
सन् २०२३ मा, दार्जिलिङको चिया उत्पादन (६.१-६.३ मिलियन किलोग्राम) ५० वर्षहरू भन्दा बडी समयमा सबैभन्दा कम उत्पादन मानिएको थियो (मुखर्जी, २०२४)।
द वायर (२०२३) ले दार्जिलिङको वार्षिक उत्पादनको झन्डै आधाजति निर्यात हुने गरेको छ। रूस-युक्रेन युद्ध र जर्मनीको मन्दीका कारण युरोप जस्तो प्रमुख निर्यातकर्ताहरूको माग १०-१५% ले घटेको छ, जापानतर्फको निर्यात पनि घटेको छ। सरकार (२०२३) ले लेखेका छन् कि दार्जिलिङ चिया उद्योग २०१७1 को गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनबाट गम्भीर रूपमा प्रभावित भएको थियो, यो राजनीतिक उथलपुथलले पहाडबाट ठूलो मात्रामा बाहिर बसाइ सरेको थियो। सिंह (२०२३) लेख्छन् कि पहाडका चिया उत्पादकहरू भन्छन् कि २०१७ मा पहाडमा करिब पाँच महिनाको बन्द चिया उद्योगको लागि विनाशकारी साबित भयो, र यो कहिल्यै पूर्ण रूपमा पुन: प्राप्ति हुन सकेन। यसबाहेक, विश्वव्यापी आयातकर्ताहरूले 'नेपाल चिया' सस्तो विकल्पको रूपमा पत्ता लगाए र स्वदेशी खरिदकर्ताहरूले पनि दार्जिलिङ चियालाई नेपाल चिया सँग मिसाउन थाले (ibid)।
कम तलब, खराब कामको अवस्था, अनिश्चितता, र राम्रो जीवनको अपेक्षाले चिया बगानमा काममा अनुपस्थिति बढाउँछ।… हाल ८७ वटा चिया बगान छन्, तर दार्जिलिङ चिया उद्योगको भविष्य अनिश्चितताले घेरिएको छ ।
दार्जिलिङका चिया मजदुरहरू आफ्नो भविष्यलाई लिएर चिन्तित छन्। सिंह (२०२३) ले दार्जिलिङ चिया उद्योगले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा करिब ३००,००० मानिसहरूलाई रोजगारी दिएको रिपोर्ट गरे, जसमा ५५,००० महिला चिया टिप्ने मजदुरहरू छन्। मजदुरलाई दैनिक २५० रुपैयाँ तलब दिइन्छ, जसमा उनीहरू बाँच्न नसकिने बताउँछन् । "कामदारहरूलाई भूमि अधिकार बिना अनि सरकारी योजनाहरूको थोरै पहुँचसित औपनिवेशिक श्रम प्रणालीद्वारा बाँधिएको अत्यन्त थोरै ज्याला दिइन्छ" (सरकार, २०२३)। उनीहरू विश्वास गर्छन् कि उनीहरूका शिक्षित छोराछोरीले चिया बगानमा कम ज्यालाको काम गर्नुपर्दैन। कम तलब, खराब कामको अवस्था, अनिश्चितता, र राम्रो जीवनको अपेक्षाले चिया बगानमा काममा अनुपस्थिति बढाउँछ। सन् २०२२ मा, DOTEPL (दार्जिलिङ अर्गानिक टी एस्टेट निजी सीमित) ले १० वटा चिया बगानहरू त्याग्यो- ह्याप्पी भ्याली, अम्बोटिया, मोन्टेभियट, मगरजुङ, मुन्डा-बाँसघारी, रङ्मुक सिडर्स, चुङथुङ, आलुबारी, राँगेरुङ र पान्डम। बनर्जी (२०२२) ले आफ्ना कामदारहरूले पिएफ र ग्रेच्युटीको साथमा आफ्नो ज्याला तिर्न असफल भएकोमा व्यवस्थापनसँग आन्दोलन गरिरहेको बताए। ‘दार्जिलिङ चिया सङ्घ’ का अध्यक्ष जितेन्द्र मालुले करिब ३० प्रतिशत बगैँचाहरू उपेक्षित भएको र सविधान कोष र ग्रेच्युटीजस्ता वैधानिक कर्मचारी लाभहरू नतिरेको बताए (सिंह २०२३)। यसबाहेक, ‘भारतीय चिया निर्यातकर्ता सङ्घ’ का अध्यक्ष अंशुमान कनोरियाले उत्पादन लागत बढेको र कम उपजको कारण, बगान धान्न नसकेर दार्जिलिङका धेरै चिया बगानहरू बन्द हुने अवस्थामा रहेको बताए (हिन्दु, २०२३)। हाल ८७ वटा चिया बगान छन्, तर दार्जिलिङ चिया उद्योगको भविष्य अनिश्चितताले घेरिएको छ ।
दार्जिलिङ चिया पर्यटन
पश्चिम बङ्गालमा सन् २०१३ मा चिया पर्यटन नीति लागु भएको थियो… सन् २०१९ मा, चिया पर्यटन र सहयोगी व्यापार नीतिको एक अद्यावधिक संस्करण घोषणा गरिएको थियो।… क्षेत्री र साहा (२०२३) ले रिपोर्ट गरे, “पश्चिम बंगाल सरकारले उत्तर बंगालका चिया बगानहरूमा पर्यटन र सम्बद्ध व्यवसायहरू विकास गर्न रु 1,400 करोडको संयुक्त लगानीको साथ 16 प्रस्तावहरू प्राप्त गरेको छ”।...यी नीतिहरूले दार्जिलिङका स्थानीय जनतालाई कसरी फाइदा पुर्याउँछ भन्ने कुरामा आश्चर्य छ।
दार्जिलिङको चिया बगानमा फैलिएको अनिश्चितताको बीचमा, पश्चिम बङ्गालमा सन् २०१३ मा चिया पर्यटन नीति लागु भएको थियो। “ 'चिया पर्यटन' शब्दले व्यापक रूपमा पर्यटकहरूको समग्र अनुभवलाई चिया बगान वा घरजग्गाको बीचमा, विरासत बंगलामा, होमस्टे वा आधुनिक रिसोर्टमा बस्ने समावेश गर्दछ। हरियाली चिया बगानको प्राकृतिक सौन्दर्यमा पदयात्रा, चिया स्वाद सत्र, आधुनिक चिया फ्याक्ट्रीको भ्रमण र चिया पात टिप्ने प्रयास गर्ने सबै 'चिया पर्यटन'को विचार भित्र छन्। अन्य गतिविधिहरूमा प्राकृतिक ट्रेलहरूमा पदयात्रा, स्थानीय संस्कृतिको साक्षी र स्थानीय कारीगरहरूलाई संरक्षण गर्ने समावेश गरिनेछ” (पश्चिम बंगालको चिया पर्यटन नीति,२०१३)। नीतिमा चिया पर्यटनका लागि ५ एकर जग्गा, तराईमा १.५ एकर भन्दा बढी सिभिल निर्माण अनुमति छैन र पहाडमा १ एकर सिमित हुने उल्लेख छ । इन्डियन एक्सप्रेस र इकोनोमिक टाइम्स जस्ता समाचार वेबसाइटहरूले यो नीति चिया बगान मालिकहरूलाई रोमाञ्चित गर्न असफल भएको रिपोर्ट गरे। सन् २०१९ मा, चिया पर्यटन र सहयोगी व्यापार नीतिको एक अद्यावधिक संस्करण घोषणा गरिएको थियो। चिया बगानहरूले आफ्नो कुल अनुदान क्षेत्रफलको १५% प्रयोग गर्न सक्नेछन्, अधिकतम १५० एकर सम्म। "यस स्वीकार्य जग्गा मध्ये, प्रचलित नियमहरू अनुरूप निर्माण गतिविधिहरूमा अधिकतम 40% प्रयोग गर्न सकिन्छ र प्रस्तावित गतिविधि पारिस्थितिकी र वातावरणसँग मिल्दोजुल्दो भएमा" (चिया पर्यटन र सम्बद्ध व्यवसाय नीति, २०१९)। क्षेत्री र साहा (२०२३) ले रिपोर्ट गरे, “पश्चिम बंगाल सरकारले उत्तर बंगालका चिया बगानहरूमा पर्यटन र सम्बद्ध व्यवसायहरू विकास गर्न रु 1,400 करोडको संयुक्त लगानीको साथ 16 प्रस्तावहरू प्राप्त गरेको छ। दुईवटा प्रस्ताव सिलगढीको चाँदमनी चिया बगानमा लक्ष्मी टी कम्पनीबाट होटलको लागि र अर्को कालिम्पोङको माथिल्लो फागु चिया बगानमा रिसोर्टको लागि थियो। कुल मिलाएर, 16 प्रस्तावहरूले 4,571 रोजगारी सिर्जना गर्ने प्रक्षेपण गरिएको छ। चारवटा बगैँचामा कालो र सेतो मरिचको बगैंचा, औषधीय बिरुवा रोप्ने, नर्सिङ स्कुल, अस्पताल, विश्वविद्यालय र शीत भण्डारसहितको खाद्य प्रशोधन इकाई स्थापना गर्ने योजना छ”। यी नीतिहरूले दार्जिलिङका स्थानीय जनतालाई कसरी फाइदा पुर्याउँछ भन्ने कुरामा आश्चर्य छ।
दे (२०२३) दार्जिलिङको चिया रिसोर्टबारेमा लेख्छन्, "विलास - केही दिनका लागि पनि, महलमा जन्मिएकाहरू जीवन कस्तो हुन्छ भन्ने अनुभव गर्नुहोस्।" प्रश्न अवश्यै उठ्छ, यो ‘विलास’ को वास्तविकता के हो?
हाल, दार्जिलिङमा एघारवटा चिया रिसोर्टहरू छन्। तीमध्ये आठवटा चिया बगानका पुनर्निर्माण गरिएका बङ्गलाहरू छन् जस्तै चामोङ चियाबारी रिसोर्ट, मकैबारी आमा रिसोर्ट, ग्लेनबर्न टी एस्टेट होटल, सौरेनी टी एस्टेट एन्ड बटिक रिसोर्ट, सिङ्ताम रिसोर्ट, गिङ्ग रिसोर्ट, घुम्ती टी गार्डन रिट्रिट अनि तुङसुङ टी रिट्रिट। बाँकी तिन रिसोर्ट मकैबारीको ताज चिया कुटिर रिसोर्ट एन्ड स्पा, नयाँ चुम्टाको मेफेयर टी रिसोर्ट अनि जङ्पानाको मेफेयर मनोर नयाँ निर्माणहरू हुन्। दार्जिलिङ भित्र होमस्टेको सङ्ख्या पनि निरन्तर बढेको छ । "सन् २०१२ देखि होमस्टेहरू लगातार २०० बाट बढेर २०२१ मा ५५० पुगेको छ" (शर्मा अनि छेत्री, २०२३)। क्षेत्री र साह (२०२३) ले रिपोर्ट गरे कि चिया पर्यटनले विभिन्न प्रतिक्रियाहरू पाएको छ, जसमा एउटा खण्डले सरकारको प्रयासलाई समर्थन गरेको छ, र अर्को खण्ड चिया उद्योगको विनाश बारेमा चिन्तित छन्, उत्पादकहरू उत्पादनमा भन्दा आफ्नो व्यवसायलाई अगाडि बढाउनमा केन्द्रित हुन्छन भनेर । दे (२०२३) दार्जिलिङको चिया रिसोर्टबारेमा लेख्छन्, "विलास - केही दिनका लागि पनि, महलमा जन्मिएकाहरू जीवन कस्तो हुन्छ भन्ने अनुभव गर्नलाई।" प्रश्न अवश्यै उठ्छ, यो ‘विलास’ को वास्तविकता के हो?
मकैबारी चिया बगान2
मकैबारी (नेपालीमा मकै रोपिने भूमि) चिया बगान पश्चिम बंगालको दार्जिलिङ जिल्लाको कुर्सियोङ उपविभागमा अवस्थित छ। यसमा १७०० एकर जमिन छ, जसमध्ये ३०० एकर चिया बगान क्षेत्र र बाँकी बन भूमि हो। मकैबारी, थापाथैली, कोइलापानी, कोदोबारी, फुलबारी, चेप्टे र चुङ्गे गरी यसमा ७ वटा गाउँ समेटिएको छ । यो १८५२ मा क्याप्टेन सामलर (दार्जिलिङ चिया कम्पनीको एजेन्ट) द्वारा स्थापना गरिएको थियो र गिरीश चन्द्र बनर्जीलाई बेचेको थियो। सन् १९७० देखि, मकैबारीको नेतृत्व चौथो पुस्ताको चिया मालिक र अनुसन्धानकर्ता राजा बनर्जीले गरेका थिए। यो संसारमा 'मुक्त व्यापार' का लागि प्रमाणिकृत भएको पहिलो चिया बगान बन्यो (चियाको मूल्यको २% चिया मजदुरको कल्याणका लागि प्रयोग गरिन्छ), र पूर्ण रूपमा जैविक चिया बगानको रूपमा प्रमाणिकृत हुने पहिलो। श्रीमती रिता भुजेल (४२ वर्षदेखि मकैबारी चिया मजदुर) ले बताइन्, “मेरो काम राम्रै चलिरहेको छ । हामीलाई भुक्तानीमा कहिल्यै समस्या भएन, उनीहरूले चिकित्सा खर्च, सञ्चय कोष, उपदान र बोनसका लागि पैसा पनि उपलब्ध गराए”। सन् २०१४ मा, लक्ष्मी ग्रुपले मकैबारी चिया बगानलाई राजा ब्यानर्जी अध्यक्ष रहेको समय अधिग्रहण गर्यो; बनर्जीले त्यसपछि सन् २०१७ मा लक्ष्मी ग्रुपका रुद्र चटर्जीलाई अध्यक्ष हक हस्तान्तरण गरे। हाल, मकैबारीले लगभग ६५० क्षेत्रीय कामदारहरू र ६० भन्दा बढी कारखानामा कामदारहरू छन्। श्री नयन लामाले (‘मकाईबारीमा स्वयंसेवक’ का संयोजक) भने, “पहिले मकैबारीको ९०% जनसङ्ख्या चियामा निर्भर थियो, अहिले सायद ७०% छ । त्यतिखेर,आमाबाबु सेवानिवृत्त लिएपछि आफ्ना छोराछोरीले उनीहरूलाई सट्टामा काममा जान्थे, उनीहरूले अशिक्षित र दिव्याङ्गहरू जस्ता अदक्ष कामदारहरूलाई पनि कमाउन अनुमति थियो, चिया उत्पादनमा कमी आएपछि यी सबैको अन्त्य भयो, अहिले ठेक्कापट्टा प्रणाली छ । श्रमिकहरूलाई सञ्चय कोष र उपदान बिना ९ महिनाको ज्यालामा काममा लगाइन्छ, स्टेसनबाहिर कामदारहरूलाई यातायातको व्यवस्था गरिन्छ।”
सन् २००८ मा, मकैबारीले दार्जिलिङको पहिलो होमस्टे उद्यमहरूमध्ये एक ‘मकैबारीमा स्वयंसेवक’ सुरु गर्यो,… होमस्टेहरू सामूहिक रूपमा सञ्चालित छन् तर विभिन्न परिवारहरूको स्वामित्वमा छन्। यो एक सामाजिक कल्याणकारी समूह हो, जसले महिला चिया पिकर्सलाई आम्दानीको वैकल्पिक स्रोत उपलब्ध गराउने लक्ष्य राखेको छ।
सन् २००८ मा मकैबारीले दार्जिलिङको पहिलो होमस्टे उद्यमहरूमध्ये एक ‘मकैबारीमा स्वयंसेवक’ सुरु गर्यो, जुन क्रमशः ८ देखि २0 होमस्टेमा बढ्दै गयो। होमस्टेहरू सामूहिक रूपमा सञ्चालित छन् तर विभिन्न परिवारहरूको स्वामित्वमा छन्। यो एक सामाजिक कल्याणकारी समूह हो, जसले महिला चिया पिकर्सलाई आम्दानीको वैकल्पिक स्रोत उपलब्ध गराउने लक्ष्य राखेको छ। श्रीमती भुजेलले भनिन्, “हामीले मेरो श्रीमानको रिटायरमेन्टको पैसाले कोठा बनाएका थियौँ, उहाँ मकैबारी चिया कारखानामा काम गर्थे। हामीले १० वर्षदेखि होमस्टे चलाउँदै आएका छौँ, यसले मुख्यतया हाम्रा बालबालिकालाई शिक्षा दिन मद्दत गर्यो किनभने कमानको तलब पर्याप्त थिएन”। ‘मकाईबारीमा स्वयंसेवक’ तब अस्तित्वमा आयो जब ‘आइ टु आई’ नामक बेलायतको एक गैर-नाफामुखी संस्थाले विद्यार्थी स्वयंसेवकहरूलाई अङ्ग्रेजी सिकाउन र स्थानीय परिवारहरूसँग उनीहरूको खाना र बासको खर्च तिरेर बस्नु पठायो। त्यहाँका बासिन्दाहरूले मालिक राजा बेनर्जीलाई श्रेय दिए किनभने उनले कामदारहरूलाई कोठाहरू बनाउन र स्थानीय संस्कृति अनुभव गर्न चाहने पाहुनाहरूलाई खाना र बास उपलब्ध गराउन सल्लाह दिए। बास र तिन खानाका लागि १२०० देखि १५०० रुपैयाँ शुल्क लाग्छ। ७०% आयोजक परिवारलाई, २०% कार्यालय प्रयोगका लागि र १०% मजदुर कल्याणका लागि मकैबारी संयुक्त निकायलाई (मकैबारीका सात गाउँ र सम्बन्धित समाज मिलेर बनेको) जान्छ। तर होमस्टेको सङ्ख्या घटेर १० पुगेको छ। संयोजक (श्री लामा र श्री भुजेल) ले बेनर्जी छाडेपछि, कोभिड–१९ महामारी र नयाँ होमस्टे र रिसोर्टको उदयसँगै परिस्थिति परिवर्तन भएको बताए।
मकैबारी चिया बगानमा दुईवटा रिसोर्ट छन् । सबैभन्दा पहिले, ‘मकैबारी बङ्गला, आमा स्टेज एन्ड ट्रेल्स’ सेप्टेम्बर २०२१ मा खोलिएको… दोस्रो, पाँच तारे 'ताज चिया कुटिर रिसोर्ट एण्ड स्पा' डिसेम्बर २०२० मा खोलियो।
मकैबारी चिया बगानमा दुईवटा रिसोर्ट छन् । सबैभन्दा पहिले, ‘मकैबारी बङ्गला, आमा स्टेज एन्ड ट्रेल्स’ सेप्टेम्बर २०२१ मा खोलिएको ५ शयन कक्ष रहेको बङ्गला हो, र ताज IHCLसँगको साझेदारीमा लक्ष्मी समूहको स्वामित्वमा रहेको छ। सम्पत्ति पूर्ण रूपमा बुक गर्नुपर्दछ र प्रति रात १ लाख भन्दा बढी खर्च हुन्छ। उत्तरदाताहरूका अनुसार कामदार र भान्साका कर्मचारीहरू स्थानीय हुन्, जसले बंगलालाई रिसोर्टमा परिणत गर्नु अघि काम गर्थे। दोस्रो, पाँच तारे 'ताज चिया कुटिर रिसोर्ट एण्ड स्पा' डिसेम्बर २०२० मा खोलियो। यो मकईबारी गाउँको मुनि अवस्थित छ, २२ एकरमा फैलिएको छ र प्रति रात रु ३०,००० बाट सुरु हुने ७२ कोठाहरू छन्, अम्बुजा नेओटिया समूहको स्वामित्वमा छ र व्यवस्थापन गरिएको छ ताज, IHCL द्वारा। ताज रिसोर्टको बारेमा हाम्रा उत्तरदाताहरूको फरक-फरक राय थियो। पर्यटक गाईड तथा ‘मकाईबारीमा स्वयंसेवक’ का संयोजक श्री प्रणय भुजेलले रिसोर्ट निर्माण गर्दा सुरुमा चिया झाडी भएको क्षेत्रमा स्थानान्तरण गरिएकाले त्यहाँका बासिन्दाले विरोध गरेको बताए । “उनीहरूले सामुदायिक हल र खेलमैदान बनाउने भन्दै स्थानीयलाई सहयोग गर्ने आश्वासन दिए, तर अलिकति फेन्सिङ र पेन्टिङ मात्र गरे। तिनीहरूले 70% स्थानीय मानिसहरूलाई रोजगारी दिने बताएका थिए तर अहिले मात्र 10% स्थानीयहरू छन्, जो धेरै जसो समूह डीका कर्मचारीहरू जस्तै माली, सुरक्षा, किचन हेल्पर आदि छन्। साथै, तलब न्यून छ र तिनीहरूका कामदारहरू प्राय दार्जिलिङ बाहिरका प्रशिक्षार्थीहरू हुन्”। श्री लामाले थपे, “उदाहरणका लागि, रिसोर्टका पाहुनाहरूलाई यातायात चाहिन्छ। सहकारी बनाएर मिलेर काम गर्न सक्थ्यौं । तर निर्माण सुरु हुनेबित्तिकै उनीहरूले स्थानीयलाई बहिष्कृत गरे”। यसैबीच, श्री प्रणाम रसाइली (मकाईबारीमा शालोम होमस्टेका मालिक) साझा गर्नुभयो, “यदि पर्यटकहरू आए भने, सबै काम हुनेछ। ताज रिसोर्टले साना व्यवसायहरूलाई काम गर्न अनुमति दिएको छ”। ताज रिसोर्टका कामदारहरूलाई निर्माणस्थल नजिकै बस्न आवश्यक परेकोले उनको होमस्टे अस्तित्वमा आएको थियो, उनको होमस्टे ‘मकाइबारीमा स्वयंसेवक’ को हिस्सा छैन। उनले थपे, “पर्यटकहरू मकईबारीमा आउँदा विभिन्न जीवनशैलीको अनुभव गर्न सक्छन्। विलासी अनुभवका लागि उनीहरू ताज रिसोर्ट वा आमा रिसोर्टमा बस्न सक्छन् र होमस्टेजस्ता किफायती विकल्पहरूमा बस्न सक्छन्”।
दार्जिलिङको बद्लिँदो परिदृश्य
“मजदुर भन्छन्, हामी पुस्तादेखि यहाँ बस्दै आएका छौँ, हामीले भूमिको हक पाउनुपर्छ” । - श्री लामा
सन् २०२२ मा, खरसाङको जङपाना चिया बगानमा एउटा रिसोर्ट निर्माणले पाहाडमा चिया बगान कामदारहरूको शताब्दी लामो भूमि अधिकार मुद्दाहरूलाई प्रकाशमा ल्यायो। क्षेत्री (२०२२) ले रिपोर्ट गरे, “जङपानाको व्यवस्थापनले रिसोर्टका लागि कामदारको घर सार्ने योजना बनाएको सामाजिक सञ्जालमा आरोप लागेपछि जग्गाको हकको मुद्दाले उग्र रुप लियो। व्यवस्थापनले आरोपहरू अस्वीकार गर्यो, तर बासिन्दाहरू निराश थिए कि रिसोर्ट निर्माण जारी रहँदा उनीहरूको अधिकार खारेज गरिएको थियो”। स्थानीय राजनीतिज्ञ अजय एडवर्ड्सले पुस्तादेखि चिया बगानमा बस्ने चिया मजदुरको जग्गाको हक नभएकाले पाँचतारे होटल निर्माणको स्वीकृति दिँदा चिया पर्यटन नीति विडम्बनापूर्ण भएको बताए (छेत्री, २०२२) । अगस्ट २०२३ मा, 'उत्तर बङ्गालमा भूमिहीन चिया मजदुरहरूलाई होमस्टेड पट्टाहरू वितरण गर्ने योजना' घोषणा गरिएको थियो। यो योजना दार्जिलिङका चिया मजदुरहरूले व्यापक रूपमा अस्वीकार्य मानेका थिए। श्री लामाले भने, “उनीहरूले जनतालाई सामान्य जग्गा पर्जा पट्टा उपलब्ध गराउनुपर्छ।५ डेसिमल र पूर्ण पर्जा पट्टाको हालैका प्रस्तावहरू कुनै वास्तविक लाभ बिनाका केवल नामका लागि हुन् किनभने जग्गा हाम्रो हो, हामीसँग केवल कागजात छैन। यी प्रस्तावहरूले हामीलाई हाम्रो जग्गा किन्न, बेच्न वा भाडामा दिन दिँदैनन्। दार्जिलिङभरि नै यो समस्या छ। मजदुर भन्छन्, हामी पुस्तादेखि यहाँ बस्दै आएका छौँ, हामीले भूमिको हक पाउनुपर्छ । सरकारको मुख्य उदेश्य भनेको कामदारलाई शान्त राखेर थप निर्माण सुरु गर्नु हो । अहिले सरकारी भाडामा चिया बगान सञ्चालन भइरहेकाले लिज हटाउन सके बाँकी जग्गामा जे मन लाग्यो त्यही गर्न सक्छन् । त्यसपछि स्थानीय जनताको कुनै भनाइ रहँदैन, त्यसैले उनीहरूले आफ्नो जग्गा अधिकार प्रस्तावहरू लिन बारम्बार भन्छन्। उनीहरूले बस्तीलाई ‘खासमहल भूमि’ घोषणा गरेका छन्, यहाँ पनि त्यही गर्नुपर्छ ।”
२०१३ चिया पर्यटन नीतिले यसको उद्देश्य "विविधीकरण, स्थानीय रोजगारी सृजना र स्थानीय आम्दानी बढाउन" रहेको बताएको छ, तर यो वास्तविकताबाट टाढा देखिन्छ।…चिया बगान क्षेत्रमा होमस्टे सञ्चालन गर्न व्यवस्थापनबाट नो-अब्जेक्सन सर्टिफिकेट (NOC) चाहिन्छ। दार्जिलिङका मकैबारी र सिङ्गेल जस्ता केही चिया बगानले मात्र आफ्ना चिया मजदुरहरूलाई होमस्टे खोल्न अनुमति दिन्छ।
बेरोजगारी दार्जिलिङको प्रमुख समस्या हो। २०१३ चिया पर्यटन नीतिले यसको उद्देश्य "विविधीकरण, स्थानीय रोजगारी सृजना र स्थानीय आम्दानी बढाउन" रहेको बताएको छ, तर यो वास्तविकताबाट टाढा देखिन्छ। छेत्री अनि साहाले (२०२३) चिया बगानको पर्यटन सम्भाव्यतालाई खोल्न भारतीय होटल कम्पनी लिमिटेड, ITC, र केही मध्य-खण्डका होटल व्यवसायीहरू जस्ता प्रमुख सरोकारवालाहरूको प्रवेशको रिपोर्ट गरियो। श्री लामाले भने, “अहिले चिया पर्यटन भनेको बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरु होटल र रिसोर्ट निर्माण गर्न आएको हाे। स्थानीय जनताका लागि धेरै फाइदाहरू छैनन्। साथै, प्राकृतिक दार्जिलिङ चिया वातावरण विचलित हुन सक्छ”। चिया बगान क्षेत्रमा होमस्टे सञ्चालन गर्न व्यवस्थापनबाट नो-अब्जेक्सन सर्टिफिकेट (NOC) चाहिन्छ। दार्जिलिङका मकैबारी र सिङ्गेल जस्ता केही चिया बगानले मात्र आफ्ना चिया मजदुरहरूलाई होमस्टे खोल्न अनुमति दिन्छ।
दार्जिलिङ पहाडको कठोर वास्तविकता केही सिपहरूको अतिविशेषीकरणले गैर-पर्यटन-विशेष उद्योगहरू, सेवाहरू र नोकरीहरू अविकसित छ।
दे अनि चौधरी (२०२४) भन्छन् दार्जिलिङले 'डच रोग' समातेको हुनसक्छ, जुन मुख्य स्रोतमा आधारित उच्च विशिष्टीकृत अर्थतन्त्रले बजार वा मूल स्रोत खतरामा पर्दा सङ्कटको भोग्नु पर्ने हुन्छ। दार्जिलिङमा चिया र पर्यटन दुवै शब्दको मुख्य विशेषता प्रदर्शन गर्दछ, जहाँ भूमि र अन्य प्राकृतिक स्रोतहरू स्थानीय जनताको इच्छामा अन्य व्यावसायिक वा उपभोग अभ्यासहरूबाट टाढा, मुख्य निर्यात वा गतिविधिलाई अनुसरण गर्न प्रयोग गरिन्छ। यसले चिया र पर्यटन उद्योग फस्टाउन पाए पनि पहाडी अर्थतन्त्रलाई सङ्कटको चपेटामा परेको उनीहरू बताउँछन् । अहिले दुवै क्षेत्र सङ्घर्षरत छन्, चिया क्षेत्रमा उत्पादन र माग न्यून छ, चिया बगान बन्द छ, मजदुरको अधिकार अस्वीकार छ । एकै समयमा, अत्यधिक भिडभाड, स्रोतको कमी र वातावरणीय वहन क्षमताका कारण पर्यटन सङ्घर्षरत छ। दार्जिलिङ पहाडको कठोर वास्तविकता केही सिपहरूको अतिविशेषीकरणले गैर-पर्यटन-विशेष उद्योगहरू, सेवाहरू र नोकरीहरू अविकसित छ।
दार्जिलिङको भविष्य
“चिया उत्पादनमा ह्रास आएको छ र चिया उद्योगलाई फिर्ता ल्याउने माध्यम पर्यटन हो । सबै क्षेत्रहरू - केन्द्र सरकार, राज्य सरकार, स्थानीय सरकार, मालिक र स्थानीय जनता सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन एकजुट हुनुपर्छ।” - श्री रसाइली
दार्जिलिङको चियाको राम्रो देखरेख हुँदा पर्यटनको विकास हुन्छ भन्ने चारजना उत्तरदाताले व्यक्त गरे। श्री रसाइलीले भने, “चिया उत्पादनमा ह्रास आएको छ र चिया उद्योगलाई फिर्ता ल्याउने माध्यम पर्यटन हो । सबै क्षेत्रहरू - केन्द्र सरकार, राज्य सरकार, स्थानीय सरकार, मालिक र स्थानीय जनता सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन एकजुट हुनुपर्छ।” उत्तरदाताहरुले चिया मजदुरलाई राम्रोसँग काम गर्न आवश्यक सुविधा र पारिश्रमिक उपलब्ध गराउनुपर्नेमा जोड दिए । उदाहरणका लागि, उनीहरूले बताए, व्यवस्थापनले सबै समस्याहरू व्यवस्थित गरे भने हाम्रा मानिसहरूलाई बारम्बार मुख्य कार्यालयमा जानुपर्दैन। यसले प्रक्रियालाई लामो बनाउँछ र चिया मजदुरहरूको लागि जीवन कठिन बनाउँछ। उनीहरूले चिया उद्योग फस्टाउनका लागि अनुभवी कामदारको आवश्यकतामा पनि जोड दिए । श्री रसाइलीले चियाले लगानी बढाउनपर्ने र विशेष ध्यान दिनुपर्ने भएकाले चिया मन्त्रालयको आवश्यकता रहेको बताए । उनले थपे, "उनीहरूले अन्तत ध्यान दिनथालेका छन् किनभने चिया मजदुरहरू पहिले जस्तो छैनन् जब उनीहरूले मालिकलाई मात्र सर्वेसर्वा ठान्थे, अब हाम्रा जनताले आफ्नो अधिकार माग्छन्।"
दार्जिलिङमा होमस्टे विज्ञापन/ फोटो: विभूषा राई
श्री भुजेललाई चिया पर्यटनमा काम गर्न रमाइलो लाग्छ किनभने यसले आफ्नो संस्कृति नयाँ मानिसहरूसँग साझा गर्न सक्ने बनाउँदछ। उनले होमस्टे होटलभन्दा फरक रहेको पनि बताए, “होमस्टेमा पाहुनाहरू हाम्रो घरमा आफ्नै मान्छे जस्तो बस्ने हुनाले आफ्नोपन बिकास गर्दछ”।… उत्तरदाताहरूले जलवायु परिवर्तन र पर्यटनलाई मध्यनजर गर्दै वातावरण संरक्षण गर्नुपर्नेमा जोड दिए।
श्री भुजेलले भने, “पर्यटकहरूले दार्जिलिङ चिया किन्ने हुँदा चिया पर्यटनले चिया उद्योगलाई मद्दत गर्छ। हाम्रा चिया मजदुरको दैनिक ज्याला २५० रुपैयाँले बाँच्न पुग्दैन र बेरोजगारीको समस्या छ । जब मानिसहरू भ्रमण गर्छन्, स्थानीय मानिसहरूले आवास र गाडी भाडाबाट कमाउन सक्छन्।" श्री रसाइलीले होमस्टे क्षेत्रले मानिसहरूलाई उनीहरूको व्यक्तिगत जीवनका लागि समय दिन्छ र आफ्नो परिप्रेक्ष्यलाई फराकिलो बनाएको छ भन्ने विश्वास गर्छन्, “यसले मलाई घरमा महिलाहरू कत्तिको कडा परिश्रम गर्छ भन्ने महसुस गराएको छ”। श्री भुजेललाई चिया पर्यटनमा काम गर्न रमाइलो लाग्छ किनभने यसले आफ्नो संस्कृति नयाँ मानिसहरूसँग साझा गर्न सक्ने बनाउँदछ। उनले होमस्टे होटलभन्दा फरक रहेको पनि बताए, "होमस्टेमा पाहुनाहरू हाम्रो घरमा आफ्नै मान्छे जस्तो बस्ने हुनाले आफ्नोपन बिकास गर्दछ। तपाईँले दिल्ली, बम्बई र कलकत्ताका मानिसहरूलाई भेट्नुहुन्छ। सङ्कटको समयमा, यदि हामी त्यहाँ गयौँ भने, तिनीहरूले हामीलाई मद्दत गर्न सक्छन्।" उत्तरदाताहरूले जलवायु परिवर्तन र पर्यटनलाई मध्यनजर गर्दै वातावरण संरक्षण गर्नुपर्नेमा जोड दिए । श्री रसाइलीले भने, “चिया पर्यटनलाई राम्ररी अगाडि बढाउने हो भने राम्रो हुन्छ । तर हामीले हाम्रो प्राकृतिक वातावरणलाई बिगार्नु हुँदैन। सरकारले अनुमति दिएकैले मात्र मानिसले सुन्दर ठाउँ वा आवासीय क्षेत्रमा भवन बनाउनुहुँदैन । त्यस्ता स्थानहरूमा रिसोर्ट समृद्ध हुन सक्छ, तर तिनीहरूले त्यो ठाउँलाई नष्ट गर्नु हुँदैन।” यसबाट आम्दानी हुने भएकाले वातावरण जोगाउनु स्थानीयको दायित्व भएको श्री भुजेलले बताए । “हामीले समुदायको रूपमा काम गर्नुपर्छ। सरसफाइको जिम्मेवारीलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ र होमस्टेले व्यवस्थापन सिक्नुपर्छ। मकैबारीले फोहोर उठाउन तिन जनालाई रोजगारी दिएको छ भने फेयर ट्रेड एनजीओले फोहोर फाल्न विभिन्न डस्टबिनहरू राखेका छन्। दार्जिलिङभर यस्तै सुविधाहरू उपलब्ध हुन्छ भने, यो राम्रो हुनेछ।”
स्थानीय जनतालाई सरोकारवालाको रुपमा समेटेर चिया पर्यटन क्षेत्रले विविधीकरणको उदाहरण बन्ने र वातावरण संरक्षणमा लाग्ने दार्जिलिङका बासिन्दाको अपेक्षा रहेको छ।
दे अनि चौधरीले (२०२४) अगाडि बढ्ने सक्ने उदाहरणको रूपमा दार्जिलिङलाई छिमेकी राज्य सिक्किमसँग तुलना गरे। सिक्किममा १९७० को दशकदेखि धेरै विविध र गैर-प्रतिस्पर्धी उद्योगहरू जस्तै ब्रुवेरीहरू, सौन्दर्य प्रसाधनहरू, नालीदार बक्सहरू, र खाद्य प्रशोधनहरू स्थापना गरियो। यसबाहेक, सिक्किमको सामाजिक-राजनीतिक परिदृश्यमा पनि सुधार भएको छ। यसले स्थानीय जनसङ्ख्यालाई क्षितिजिय र उध्वार्धर श्रम गतिशीलताको साथ विविध कार्यबल विकास गर्न अनुमति दियो। दार्जिलिङलाई पुनरुत्थान गर्न बहुआयामिक दृष्टिकोण आवश्यक छ जस्तै चिया मजदुरहरूका लागि भूमि अधिकार सुरक्षित गर्ने, कृषि र उद्योगका लागि भूमि खाली गर्नने, आर्थिक विविधीकरण, र पर्यावरण संरक्षण। "दार्जिलिङको प्रमुख बाटो औद्योगीकरण र मजदुरहरूलाई मोलतोल गर्ने शक्ति र सम्पत्तिको सुरक्षा दिने संरचनाहरू स्थापना गर्ने अर्थतन्त्रको विविधीकरणमा निहित छ।" (दे अनि चौधरी, २०२४) स्थानीय जनतालाई सरोकारवालाको रुपमा समेटेर चिया पर्यटन क्षेत्रले विविधीकरणको उदाहरण बन्ने र वातावरण संरक्षणमा लाग्ने दार्जिलिङका बासिन्दाको अपेक्षा रहेको छ।
References
- Banerjee, ‘DOTEPL abandons 10 tea gardens in Darjeeling without paying bonus and dues’, Millenium Post, 2022.
- Chhetri, ‘Resort bares land rights riddle in Kurseong’, The Telegraph, 2022.
- Chettri & Saha,’ Proposals of Rs 1,400 cr to tap tea garden land’, The Telegraph, 2023.
- Dey & Choudhury, ‘Stagnating between Tea and Tourism: How the Darjeeling hills may have caught the Dutch Disease’, SPRF.IN, 2024.
- Dey, ‘Darjeeling tea estates are now luxury tourism hotspots’, The Print, 2023.
- ‘Darjeeling tea industry hit by lower yield, reduced prices’, The Hindu, 2023.
- ‘European demand for Darjeeling tea sees a steep fall’, The Wire, 2023.
- Mukherji, ‘Darjeeling tea production falls 9% in 2023 to lowest level in 6 years’, Times of India, 2024.
- Mamta Banerjee government’s new tea tourism policy not practical: DTA, The Economic Times, 2013
- ‘New tea tourism policy not practical: DTA’, The Indian Express, 2013
- Sarkar, 'Bitter Brew: Darjeeling's Tea Workers Are Paid Poorly, Have No Land Rights', IndiaSpend, 2023.
- Sarkar, ‘Climate Change has put the future of Darjeeling tea in jeopardy’, Scroll.in, 2023.
- Singh, ‘Cheap Nepal tea hits India’s Darjeeling tea sale’, Alzajeera, 2023.
- Sharma & Chettri, ‘An Analytical Study on the Growth of Homestays in Darjeeling Hills’, IJFMR, 2023.
- २०१७ गोर्खाल्याण्ड आन्दोलनको कारण १०४ दिनको बन्दको समयमा उत्तर बंगालको चिया बगानको अवस्था बिग्रियो। पश्चिम बंगाल सरकारले राज्यका सबै विद्यालयहरूमा बंगाली भाषा अनिवार्य विषय घोषणा गरेपछि दार्जिलिङ पहाडहरूमा हिंसात्मक प्रदर्शनहरू सुरु भयो। यसलाई पहाडमा बसोबास गर्ने नेपाली भाषी जनतामा बंगाली संस्कृति थोपिएको भन्दै गोर्खा जनमुक्ति मोर्चाले गोर्खाल्याण्ड राज्यको लामो समयदेखिको मागलाई पुनर्जीवित गरे (सरकार, २०२३)। ↩︎
- नोभेम्बर २०२३ मा, मैले मकैबारी गाउँमा फिल्डवर्क सञ्चालन गरे जसमा तीनवटा फिल्ड भ्रमणहरू थिए। यस पेपरको जानकारी मुख्यतया उत्तरदाताहरू काे अन्तर्वार्ता बाट लिएकाे छ(मकैबारीमा शालोम होमस्टेका मालिक श्री प्रणाम रसाइली, 'मकईबारीमा स्वयंसेवक' समूहका दुई संयोजक श्री नयन लामासँगै श्री प्रणय भुजेल, र श्रीमती रीता भुजेल एक मकईबारी चिया पिकर र होमस्टे मालिक)। सबै चार उत्तरदाताहरूको अनुमति लिएको छ। ↩︎
विभूषा राई दार्जिलिङका लेखक र अनुसन्धानकर्ता हुन्। उनले दिल्ली विश्वविद्यालयबाट अंग्रेजी साहित्यमा बीए र एमए गरेकी छिन्।
२०२२ मा, उनी उनको 'दार्जिलिङ चिया' कविताको लागि राष्ट्रिय विंगवर्ड कविता पुरस्कारको दोस्रो पुरस्कार प्राप्तकर्ता थिइन्।
उनी कन्फ्लुएन्स कलेक्टिभको २०२१-२२ को परियोजना 'दार्जिलिङ हिमालयज- स्टोरीज फ्रम विइन' मा रिसर्च फेलो पनि थिइन् र
फोटोग्राफर रुची डाइक्साङसँगै रिङ्टोङ चिया बगानमा महिला केन्द्रित कथाको विकास गरिन्। उनी चित्रण गर्न रुचाउँछिन् र
पोमेलो सँगको सहकार्यमा दार्जिलिङ फूड स्टिकरहरूको शृङ्खला बनाएकी छिन्। हाल,उनी सिक्किम परियोजना वेबसाइटको लागि
अनुसन्धान र सम्पादकीय सहयोगको रूपमा काम गर्छिन्।
म मोना मैडम प्रति धेरै आभारी छु जसले निरन्तर अमूल्य प्रतिक्रिया र सामग्री उपलब्ध गरनुभयो, साथसाथै लेखलाई आकार दिनुभयो। मलाई यो पत्र लेख्न हौसला दिनु भएकोमा प्रवा मैडमलाई धेरै धेरै धन्यवाद। म मकैबारी गाउँका चारजना उत्तरदाताहरूलाई मसँग आफ्ना कथाहरू साझा गरेकोमा हृदयदेखि नै धन्यवाद दिन चाहन्छु- श्री प्रणाम रसाइली, श्री नयन लामा, श्री प्रणय भुजेल र श्रीमती रीता भुजेल । अन्तमा, मेरो फिल्डवर्कमा साथ दिनु भएकोमा र फोटो खिच्नु भएकोमा स्मरणलाई धेरै धेरै धन्यवाद।
